Gazprom, największy rosyjski koncern gazowy, od lat odgrywa kluczową rolę w polityce energetycznej Europy Środkowej i Wschodniej. Jego strategia w tym regionie łączy aspekty gospodarcze i polityczne, czyniąc dostawy gazu istotnym narzędziem wpływu Rosji na kraje byłego bloku wschodniego oraz państwa Unii Europejskiej. Przez dziesięciolecia Gazprom korzystał ze swojej dominującej pozycji jako głównego dostawcy gazu, stosując zarówno korzystne kontrakty długoterminowe dla strategicznych partnerów, jak i ograniczenia dostaw wobec państw, które nie podporządkowały się polityce Kremla.
Działania Gazpromu w Europie Środkowej i Wschodniej były szczególnie widoczne po rozpadzie ZSRR, gdy kraje regionu zaczęły budować niezależność energetyczną. Mimo że wiele państw, zwłaszcza Polska, Litwa, Łotwa, Estonia czy Ukraina, dążyło do dywersyfikacji źródeł energii, Gazprom utrzymywał monopolistyczną pozycję dzięki długoterminowym kontraktom oraz kontrolowaniu infrastruktury przesyłowej. W krajach takich jak Węgry czy Bułgaria, które wykazywały większą otwartość na współpracę z Rosją, Gazprom stosował bardziej elastyczne strategie, oferując niższe ceny gazu oraz inwestycje w infrastrukturę energetyczną.
Ważnym elementem polityki Gazpromu było wykorzystywanie uzależnienia krajów regionu od rosyjskiego gazu jako narzędzia presji politycznej. Szczególnie jaskrawym przykładem były kryzysy gazowe z Ukrainą w 2006 i 2009 roku, kiedy Gazprom najpierw ograniczył, a następnie całkowicie wstrzymał dostawy surowca, co miało na celu wywarcie nacisku na Kijów w kwestiach politycznych i gospodarczych. Podobna strategia była stosowana wobec innych krajów Europy Wschodniej, zwłaszcza tych, które dążyły do zacieśnienia współpracy z Zachodem.
Gazprom prowadził również agresywną politykę inwestycyjną, przejmując udziały w kluczowej infrastrukturze przesyłowej i magazynowej w krajach regionu. W latach 90. i na początku XXI wieku firma konsekwentnie zwiększała swoją obecność w sektorach energetycznych Słowacji, Węgier, Czech czy Bułgarii, co pozwalało Rosji kontrolować nie tylko dostawy, ale także dystrybucję gazu. Tego typu działania były jednak stopniowo ograniczane przez politykę Unii Europejskiej, która wprowadziła regulacje antymonopolowe i promowała rozwój alternatywnych szlaków dostaw surowców.
Istotnym aspektem strategii Gazpromu były także projekty gazociągowe omijające kraje Europy Środkowo-Wschodniej, takie jak Nord Stream czy TurkStream. Ich celem było zmniejszenie znaczenia państw tranzytowych, zwłaszcza Ukrainy i Polski, oraz uzależnienie krajów zachodnioeuropejskich od bezpośrednich dostaw z Rosji. Budowa Nord Stream 1 i Nord Stream 2 spotkała się z silnym sprzeciwem państw regionu, które obawiały się, że Moskwa będzie mogła jeszcze skuteczniej wykorzystywać gaz jako narzędzie nacisku politycznego.
Ostatnie lata przyniosły zmiany w polityce energetycznej regionu, a Gazprom napotkał coraz większe trudności w utrzymaniu swojej dominacji. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej intensywnie inwestowały w rozwój terminali LNG, interkonektorów gazowych oraz wzmocnienie współpracy w ramach Unii Europejskiej, co pozwoliło im na dywersyfikację dostaw i zmniejszenie zależności od Rosji. Kluczową rolę odegrały tutaj projekty takie jak terminal LNG w Świnoujściu w Polsce, połączenie gazowe między Polską a Litwą oraz Baltic Pipe, który umożliwia import gazu z Norwegii.
Wojna Rosji z Ukrainą w 2022 roku całkowicie zmieniła sytuację na rynku energetycznym. Unia Europejska podjęła decyzję o stopniowym odchodzeniu od rosyjskich surowców, a Gazprom utracił kluczowe rynki w regionie. Polska, kraje bałtyckie oraz Czechy i Słowacja aktywnie poszukiwały alternatywnych źródeł dostaw, a Gazprom musiał zmierzyć się z konsekwencjami sankcji oraz ograniczeń nałożonych na Rosję.
Polityka Gazpromu wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej przez lata była ściśle powiązana z celami geopolitycznymi Kremla. Wykorzystując dostawy gazu jako narzędzie wpływu, Rosja starała się utrzymać kontrolę nad krajami regionu i ograniczyć ich współpracę z Zachodem. Jednak dzięki konsekwentnym działaniom na rzecz dywersyfikacji dostaw oraz polityce energetycznej Unii Europejskiej, wpływ Gazpromu został znacząco osłabiony, a przyszłość jego dominacji w regionie stoi pod dużym znakiem zapytania.
W ciągu ostatnich dekad Gazprom nie tylko dostarczał gaz do krajów Europy Środkowej i Wschodniej, ale także aktywnie angażował się w polityczne i gospodarcze procesy regionu. Rosyjska strategia energetyczna bazowała na mechanizmach cenowych, inwestycjach w infrastrukturę przesyłową oraz działaniach lobbingowych, których celem było utrzymanie strategicznych wpływów w krajach postkomunistycznych. Dla wielu państw byłego bloku wschodniego uzależnienie od rosyjskiego gazu stanowiło poważne zagrożenie, szczególnie wobec nieprzewidywalnej polityki Moskwy, skłonnej do wykorzystywania surowców energetycznych jako instrumentu nacisku politycznego.
Istotnym elementem polityki Gazpromu było stosowanie zróżnicowanych cen gazu w zależności od stopnia lojalności politycznej danego kraju wobec Rosji. Państwa, które wykazywały gotowość do współpracy z Moskwą, mogły liczyć na preferencyjne ceny i elastyczne warunki kontraktów. Węgry, pod rządami Viktora Orbána, oraz Serbia, tradycyjnie bliska Rosji, miały dostęp do korzystniejszych umów niż państwa bałtyckie, Polska czy Ukraina, które starały się ograniczyć zależność od rosyjskich dostaw. Tego typu polityka miała nie tylko wymiar ekonomiczny, ale również polityczny, ponieważ podtrzymywała podziały w Europie Środkowej i Wschodniej oraz utrudniała realizację wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej.
Niezwykle istotnym aspektem działalności Gazpromu w regionie było wykorzystywanie korupcji oraz nieformalnych wpływów do umacniania swojej pozycji. Rosyjski koncern wielokrotnie podejmował próby przejęcia strategicznych aktywów energetycznych w krajach Europy Środkowej, korzystając z sieci powiązań biznesowych oraz kontaktów politycznych. Przykładem mogą być próby uzyskania kontroli nad infrastrukturą przesyłową na Ukrainie, w Bułgarii czy na Słowacji. W wielu przypadkach Gazprom stosował agresywne strategie negocjacyjne, próbując wymusić korzystne dla siebie rozwiązania, takie jak długoterminowe kontrakty gazowe z klauzulą „bierz lub płać”, które skutecznie ograniczały możliwość dywersyfikacji dostaw.
W odpowiedzi na agresywną politykę energetyczną Rosji, państwa Europy Środkowej i Wschodniej zaczęły podejmować działania na rzecz uniezależnienia się od rosyjskiego gazu. Współpraca w ramach Unii Europejskiej doprowadziła do wprowadzenia regulacji antymonopolowych, które ograniczyły możliwości Gazpromu w zakresie kontrolowania infrastruktury przesyłowej. Wdrożono także programy mające na celu rozwój rynku LNG oraz połączeń międzysystemowych, które umożliwiły import gazu z alternatywnych źródeł. W szczególności Polska i kraje bałtyckie zainwestowały w terminale LNG, które pozwoliły im na import gazu z USA, Kataru i Norwegii.
Kluczowym momentem w polityce Gazpromu wobec regionu była aneksja Krymu przez Rosję w 2014 roku oraz rozpoczęcie wojny w Donbasie. Te wydarzenia znacząco przyspieszyły proces uniezależniania się od rosyjskich dostaw i skłoniły Unię Europejską do podjęcia bardziej zdecydowanych działań w zakresie polityki energetycznej. Wprowadzenie sankcji wobec Rosji oraz stopniowe ograniczanie importu gazu z tego kraju osłabiło pozycję Gazpromu w Europie Środkowej i Wschodniej. W 2022 roku, po pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę, kraje regionu podjęły decyzję o całkowitym odcięciu się od rosyjskich surowców, co ostatecznie pozbawiło Gazprom kluczowego rynku i zmusiło Rosję do szukania nowych odbiorców, głównie w Azji.
Mimo że Gazprom przez lata skutecznie wykorzystywał swoją pozycję monopolisty do realizacji celów geopolitycznych Kremla, ostatecznie polityka energetyczna krajów Europy Środkowej i Wschodniej, wspierana przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone, doprowadziła do osłabienia jego dominacji w regionie. Projekty dywersyfikacyjne, takie jak Baltic Pipe, terminal LNG w Świnoujściu czy połączenia gazowe między Polską a Litwą, pozwoliły krajom regionu na uniezależnienie się od rosyjskich dostaw i zabezpieczenie swojego bezpieczeństwa energetycznego. W konsekwencji Gazprom stracił swoją strategiczną pozycję w Europie Środkowej i Wschodniej, a jego przyszłość jako globalnego gracza na rynku gazowym stoi pod dużym znakiem zapytania.