Celem Układu o Europejskim Obszarze Gospodarczym jest „ustanowienie dynamicznej, jednolitej i zintegrowanej struktury opartej na wspólnych zasadach i jednakowych regułach konkurencji”. Układ jest nie tylko traktatem prawnym, lecz dokumentem o charakterze wykonawczym, bowiem wprowadza środki, włączając w to również środki o charakterze prawnym, niezbędne do funkcjonowania tej struktury. Zawarte porozumienie o EOG obliguje kraje EFTA do przyjęcia tzw. „acquis communautaire” Wspólnoty, około 1400 aktów prawnych powstałych w czasie przeszło trzydziestoletniej działalności Wspólnoty. Kraje EFTA muszą także wdrożyć pewne procedury postępowania istniejące w krajach Wspólnoty.
Fundamentalną zasadą Europejskiego Obszaru Gospodarczego jest równość, wzajemność i ogólna równowag korzyści, praw i obowiązków uczestniczących państw. Jej realizację zapewnia wolny handel artykułami przemysłowymi, usługami, swobodny przepływ kapitału i ludzi. Europejski Obszar Gospodarzy, podobnie jak Jednolity Rynek Europejski, jest oparty na „czterech wolnościach”. Ponadto kraje FETA akceptują wspólnotowe reguły konkurencji i prawo o spółkach. Jednakże Układ nie obejmuje wspólnej zewnętrznej polityki handlowej, wyłącza także: ze swobodnego obrotu towary rolnego.
W dziedzinie handlu postanowiono, iż począwszy od wejścia Układu w życie może mieć miejsce swobodny przepływ towarów. Ruch towarowy może by. jednak zatrzymywany na granicach państw w razie naruszenia zasad dotyczących bezpieczeństwa i zdrowia ludzi i zwierząt. Ponieważ w tym celu zachowana zastanie kontrola graniczna pomiędzy granicami państw EFTA a WE, równocześnie z Układem o i podpisano deklarację dotyczącą uproszczenia procedury celnej i kontroli granicznej.
W dziedzinie swobodnego przemieszczania; się osób podjęto decyzję, że każdy obywatel państwa tworzącego EOG ma prawo do zamieszkania i pracy oraz oferowania swoich usług na obszarze dowolnego z osiemnastu (bez Szwajcarii) krajów. Świadectwa wykształcenia (nawet tak specjalistyczne jak architekta czy lekarza) będą uznawane bez ograniczeń na całym obszarze EOG8.
Specyficzne rozwiązania przyjęto dla rolnictwa i rybołówstwa; m.in. poprzez bilateralne porozumienia.
Zasady wolnego handlu w Europejskim Obszarze Gospodarczym nie obejmują artykułów rolnych. Kraje EFTA będą więc kontynuowały swoje narodowe polityki rolne i nie przyjmą zasad wspólnej polityki rolnej EWG. Zgodnie z intencjami GATT oba ugrupowania zobowiązały się jednak do stopniowej liberalizacji handlu artykułami rolnymi w celu zintensyfikowania obrotów poszczególnymi produktami (sery, soki owocowe i warzywne, wino, mięso, produkty ogrodnictwa) oraz w celu likwidowania różnic ekonomicznych i społecznych niektórych obszarów9. Ponadto Układ zawiera postanowienia zmierzające do redukowania w możliwie największym stopniu barier technicznych w handlu rolnym.
Postanowiono również, że handel rybami i przetworami rybnymi będzie stopniowo liberalizowany. Z dniem wejścia w życie Układu o EOG, kraje EFTA zniosą praktycznie cła na produkty rybne pochodzące ze Wspólnoty Europejskiej. Wspólnota z kolei zniesie, a na niektóre produkty stopniowo obniży, cła (jednakże z wyłączeniem pewnych rodzajów ryb). Co się tyczy dostępu do wód morskich (było to przedmiotem porozumień bilateralnych) Norwegia i Szwecja przyznały Wspólnocie prawo do dodatkowych połowów. Ustalono, że flota połowowa Hiszpanii i Portugalii będzie mogła odławiać na wodach norweskich 6 tys. ton dorsza począwszy od roku 1993 do 11 tys. ton w roku 1997. W porozumieniu z Islandii kraj ten również przyznaje pewne kwoty krajom WE10.
Europejski Obszar Gospodarczy, w zamierzeniach jego twórców, powinien przyczynić się do zwiększenia tempa wzrostu gospodarczego i wzrostu dobrobytu krajów tworzących go, a także umocnić konkurencyjną pozycję Europy w świecie. Pomimo że ratyfikację układu o EOG poprzedziły w krajach EFTA burzliwe dyskusje (w Szwajcarii został on, jak już wspomniano, odrzucony), wśród elit politycznych oraz kręgów przemysłowych powszechne jest przekonanie, że koszt nieuczestniczenia w jednolitym rynku byłby znacznie większy niż przypuszczalne straty związane ze zwiększeniem stopnia konkurencji. Przewidywane są napięcia na rynku pracy w krajach skandynawskich (Szwecja, Norwegia i Finlandia), gdzie chronieni do tej pory przez system zabezpieczeń socjalnych pracownicy zetkną się prawdopodobnie z tańszą siłą robocza pochodząca z południowych krajów Wspólnoty. Austria będzie musiała dokonać poważnej restrukturyzacji i swojej gospodarki, gdzie jednym z ważniejszych zadań do wykonania jest prywatyzacja rozbudowanego sektora państwowego Z kolei państwa Wspólnoty będą zmuszone do położenia większego nacisku na kwestię ochrony środowiska, na co nalegają kraje skandynawskie.
Układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym składa się ze 129 artykułów ujętych w dziewięciu częściach. Jest to układ właściwy zawierający główne postanowienia dotyczące funkcjonowania Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Dołączone są do niego 22 Załączniki oraz 49 Protokołów stanowiąc jego nieodłączną całość. Ponadto Układ jest uzupełniony kilkudziesięcioma Wspólnymi Deklaracjami odnoszącymi się do najrozmaitszych kwestii związanych z EOG.
Celem Układu, zgodnie z Artykułem l, jest utworzenie jednolitego obszaru gospodarczego poprzez umacnianie handlowych i gospodarczych powiązań pomiędzy stronami Układu. Dla osiągnięcia tego celu wprowadza się:
– wolny przepływ towarów
– wolny przepływ osób;
– wolny przepływ usług;
– wolny przepływ kapitału,
– wspólny system wolnej konkurencji;
– ścisła współpracę w takich dziedzinach, jak: badania i rozwój środowiska, edukacja i polityka socjalna.
Kraje tworzące EOG postanawiają przedsięwziąć wszelkie niezbędne kroki, jakie uznają za stosowne, aby powyższe zasady wprowadzić w życie (Artykuł 3 Układu).
Ad a). Dzięki porozumieniu o strefie wolnego handlu, wprowadzonemu w życie w 1972 r., przy przepływie: towarów przemysłowych stawki celne zostały już wyeliminowane między krajami EFTA a Wspólnotą Europejską.
Układ o EOG usuwa wszystkie pozostałe bariery, hamujące swobodny przepływ towarów. Wyróżnić tu należy zwłaszcza następujące postanowienia w tym zakresie:
– zakaz stosowania jakichkolwiek: ograniczeń ilościowych środków o podobnym znaczeniu,
– wprowadzenie zasady „pochodzenie z EOG”,
– zapobieganie jakimkolwiek praktykom dyskryminacyjnym stosowanym, przez monopole państwowe w dziedzinie handlu zarówno pomiędzy krajami tworzącymi EOG, jak i w odniesieniu do warunków. na, jakich towary są dostarczane i sprzedawane,
– niestosowanie w pewnych warunkach środków antydumpingowych w wewnętrznych stosunkach EOG,
– usunięcie barier technicznych w handlu, uproszczenie kontroli granicznej i wszelkich procedur administracyjnych związanych z handlem,
– utworzenie wspólnego rynku zamówień publicznych,
– uproszczenie zasad handlu przetworzonymi artykułami rolnymi.
Ad b). Niedopuszczalne będą jakiekolwiek formy dyskryminacji pracowników (najemnych i pracujących na własny rachunek) pod względem narodowości, wynagrodzenia czy innych warunków pracy.
W odniesieniu do ubezpieczeń społecznych – te same zasady koordynacji różnych narodowych systemów ubezpieczeń społecznych umożliwi, wszystkim pracownikom, bez względu na kraj pochodzenia, korzystanie z nieprzerwanej i świadczonej w sposób niedyskryminacyjny opieki socjalnej.
Swoboda wyboru miejsca pracy przysługuje nie tylko pracownikom, ale i osobom zakładającym firmę. Zasada wolnej przedsiębiorczości jest silnie zaakcentowana w Układzie o EOG. Znaczy to, że obywatele jakiegokolwiek kraju z EOG maja prawo do założenia firmy, oddziału czy agencji itp., a także wykonywania pracy na własny rachunek na terenie EOG.
Dyplomy i świadectwa kwalifikacji zawodowych będą jednakowo ważne na terenie całego EOG, również studenci będą mogli uczyć się lub uzupełniać swoje wykształcenie w jakimkolwiek kraju EOG.
Ad c). Układ o EOG gwarantuje swobodę przepływu usług na podstawie klauzuli narodowej. Wszystkie kraje EOG zobowiązały się do traktowania firm usługowych z innych państw tego obszaru nie gorzej niż własnych.
W odniesieniu do usług finansowych ustalono, iż wszystkie instytucje kredytowe działające w EOG obowiązuje zasada jednego zezwolenia, która ma jednakowa. moc prawną we wszystkich krajach w EOG.
Natomiast zasada kontroli kraju macierzystego czyni kraj macierzysty odpowiedzialnym za nadzorowanie działalności krajowych instytucji kredytowych w sytuacji, gdy ich działalność jest przeniesiona poza granice kraju.
Układ reguluje także: sferę obrotów, papierami wartościowymi. W celu zabezpieczenia interesów inwestorów ustalone są ścisłe reguły określające minimalną wartość kapitału. Wprowadzono wymóg ujawniania informacji przez spółki notowane na giełdach.
Odpowiednie postanowienia regulują ubezpieczenia, łącznie z ubezpieczeniami na życie oraz motoryzacyjnymi. Układ zawiera także uregulowania prawne w dziedzinie usług telekomunikacyjnych, audiowizualnych i informacyjnych.
Postanowienia dotyczące transportu opierają się na zasadzie wzajemności i wolnego dostępu do rynku wszystkich stron, większej liberalizacji .usług transportowych na bazie multilateralnej oraz wzajemnego dostosowania wymogów technicznych i warunków pracy. Dotyczą one wszystkich rodzajów transportu, tj. lądowego, morskiego oraz powietrznego.
Odrębne dwustronne; porozumienia zostały zawarte: pomiędzy Wspólnotą a Austria i Szwajcarią odnośnie tranzytu drogowego. Celem tych porozumień jest: umocnienie współpracy pomiędzy zainteresowanymi krajami, pobudzenie konwencjonalnego transportu kolejowego, jak i łączonego transportu drogowo-kolejowego (w trosce o środowisko i zdrowie publiczne) oraz łatwiejszy dostęp do rynku: Kraje-strony powyższych porozumień określiły liczbę przejść tranzytowych.
W sprawie tranzytu drogowego uwzględniono interesy państw; których szczególnie to dotyczyło. Wspólnota Europejska zgodziła się z żądaniami Austrii, aby ograniczyć o 60% w ciągu 12 lat emisję spalin ciężarówek oraz przyjęła wniosek Szwajcarii, by skierować część tranzytu towarów Wspólnoty na linie kolejowe tego kraju. Kraje EFTA potwierdziły, że przyjmą wszystkie inne wspólnotowe zasady transportu, łącznie z zasadą otwarcia dla nieskrępowanej konkurencji transportu powietrznego.
Ad d). Europejski Obszar Gospodarczy wprowadza niedyskryminacyjne ramy dla transferu kapitałów; inwestycji zagranicznych (bezpośrednich i portfelowych), pożyczek itd. W celu ułatwienia transferu kapitałów .zniesiono nie tylko kontrolę wymiany jako bezpośrednio hamującą transfer kapitałów, lecz równie inne pośrednie bariery. W stosunku do przepływu kapitałów stosowana będzie klauzula narodowa nakazująca taktowanie kapitałów zagranicznych na prawach nie gorszych niż krajowe.
W przypadku podejmowania inwestycji i zakładania przedsiębiorstw w sektorze rybołówstwa Norwegia i Islandia zostały wyłączone z ogólnych postanowień; kraje te będą stosowały swoje narodowe systemy prawne.
Ad e). Priorytetowym celem EOG jest przestrzeganie jednakowych warunków wolnej konkurencji. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez przyjęcie przez kraje EFTA zasad obowiązujących we Wspólnocie Europejskiej oraz przez wprowadzenie systemu nadzoru.
Na podstawie tych zasad kraje EFTA ustanowią struktury podobne do tych, jakie istnieją w krajach Wspólnoty, a mianowicie Władzę Nadzorczą EFTA, odpowiedzialna za stosowanie reguł EOG w krajach EFTA, oraz Trybunał EFTA, odpowiedzialny za kontrolę prawną.
Ad f). Aby zapewnić sprawną realizację „czterech wolności” na obszarze EOG, Układ reguluje współpracę w wielu dziedzinach pozagospodarczych. Są to dwie grupy dziedzin:
dziedziny bezpośrednio związane z realizację „czterech wolności” i przynajmniej w części mające wpływ na pozycję konkurencyjną wszelkich przedsięwzięć. Postanowienia Układu regulujące te dziedziny określono mianem „polityk horyzontalnych (horizontal policies). Obejmują one w szczególności politykę socjalną, ochronę konsumenta, ochronę środowiska, współpracę w dziedzinie statystyki oraz prawo o spółkach.
dziedziny nie związane bezpośrednio z przepływem towarów, usług, kapitału i osób, ale mające na nie duży wpływ. Chodzi tu w szczególności o takie działania, jak: badania i rozwój technologiczny, edukacja i szkolenia, społeczne aspekty działań wymienionych w ramach poprzedniego punktu i odnoszących się do ochrony środowiska, polityki socjalnej i ochrony konsumenta, również pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom, turystyka, sektor audiowizualny oraz civil protection. Postanowienia Układu regulujące te dziedziny określono mianem polityk wspomagających” (flanking policies). Warto nadmienić przy tej okazji, że polityki „horyzontalne” i „wspomagające” są dziedzinami, do których ostatnio przykłada się szczególna uwagę we Wspólnocie Europejskiej. Podczas szczytu w Maastricht w grudniu 1991 r. podczas którego przyjęto Traktat o Unii Europejskiej) postanowiono, że niektóre z tych polityk zostaną włączone do obszaru stałego działania Wspólnoty wraz z rewizja postanowień Traktatu Rzymskiego.
Uznano, że badania i rozwój w szczególny sposób mogą poprawić pozycję konkurencyjną przemysłu europejskiego wobec głównych konkurentów, tj. Stanów Zjednoczonych i Japonii. Kraje EFTA będą mogły uczestniczyć w programach Wspólnoty dotyczących badań nad najnowszymi technologiami w dziedzinie komunikacji, informatyki i ochrony środowiska. Postanowiono również ułatwiać małym firmom dostęp do najnowszych technologii i nowych rynków.
Do dziedziny przyspieszającej sprawną realizację celów EOG zaliczono także współpracę w zakresie statystyki, pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw za pośrednictwem systemu BC-Net, jak również ochronę środowiska. Wspólnota Europejska ustanowiła szereg programów szkoleniowych dla studentów i pracowników, do których kraje EFTA będą miały dostęp. W szczególności chodzi tu o tak duże programy, jak: Erasmus, Comett II, Petra, Lingua, Science/Spes oraz Youth for Europe12.
Polityka socjalna ma na celu ochronę zdrowia i bezpieczeństwa pracowników. W Układzie EOG objęła ona jednakowe traktowanie kobiet i mężczyzn, szczególnie pod względem wynagradzania za pracę, ustalenie minimalnego wynagrodzenia za pracę, poprawę warunków pracy i utrzymywanie stałego dialogu pomiędzy pracodawcami a pracownikami w obrębie EOG.
Zgodnie z Traktatem Rzymskim celem EWG jest dążenie do utworzenia z krajów w niej uczestniczących jednolitego organizmu gospodarczego (Traktat Rzymski, Preambuła). Wprowadzono w związku z tym wiele mechanizmów pozwalających na eliminację dysproporcji w rozwoju krajów i regionów oraz stymulujących rozwój; noszą one nazwę funduszy strukturalnych (z funduszem spójnościowym/kohezyjnym włącznie). Układ o EOG również zawiera tego typu mechanizmy.
Z porównania potencjału gospodarczego obu ugrupowań wynika, że EFTA, jakkolwiek mniejsza pod względem zaludnienia (liczba ludności siedmiu krajów EFTA jest mniejsza od liczby ludności samej tylko Hiszpanii), jest znacznie bogatsza od Wspólnot Europejskich, gdzie średni dochód narodowy na głowę jest znacznie niższy niż w krajach EFTA. Stąd też jednym ze spornych punktów było żądanie uboższych krajów WE przyznania im przez kraje EFTA pewnych funduszy pozwalających zniwelować skutki przystąpienia krajów EFTA do EOG. Zgodnie z zawartym porozumieniem, zweryfikowanym po wystąpieniu Szwajcarii z Układu, pozostałe sześć krajów EFTA będzie finansować dwuprocentowe odsetki od pożyczek udzielanych corocznie przez Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) zacofanym krajom lub regionom WE. Do dyspozycji EBI kraje EFTA uczestniczce w EOG przekażą 1,5 mld ECU na okras S lat. W ciągu 10 lat będzie udzielany rabat dla pojedynczych kredytów oraz zastosuje się dwuletni okres karencji przed spłatą pożyczonego kapitału. Specjalnie utworzony Mechanizm Finansowy (Financial Mechanism) przewiduje składanie wniosków o kredyty bezpośrednio do EBI.
Członkowie EFTA przekażą ponadto 0,5 mld ECU w formie wkładu do Funduszu Spójności WE (Cohesion fund) przeznaczonego dla Hiszpanii, Portugalii, Grecji i Irlandii. Środki te będą użyte w formie grantów (bezzwrotnych pożyczek) na sfinansowanie inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska i edukacji, transportu i infrastruktury w tych krajach oraz na, wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Akceptacją projektów i podziałem środków finansowych będzie się zajmował Komitet Mechanizmu Finansowego (Financial Mechanism Committee).
Wziąwszy to wszystko pod uwagę można stwierdzić, iż Europejski Obszar Gospodarczy jest etapem na drodze krajów EFTA do przystąpienia do WE. Większość z nich złożyła jak już wspomniano, wnioski o członkostwo.
Układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym w istotny sposób różni się od tradycyjnych porozumień międzynarodowych m.in. z powodu ustanowienia pewnych wspólnych instytucji. Do czuwania nad realizacją postanowień Układu powołano Radę EOG oraz
Wspólny Komitet. Ustalono że Rada będzie najwyższym organem decyzyjnym w EOG, złożonym z członków Rady Ministrów WE, członków Komisji i członków rządów państw EFTA, będzie się zbierać co najmniej raz na sześć miesięcy. Do jej funkcji, oprócz czuwania nad wprowadzaniem postanowień Układu, należy wytyczanie ogólnych linii działania Wspólnego Komitetu14.
Natomiast Wspólny Komitet będzie organem wykonawczym złożonym z wysokich urzędników państw członkowskich EFTA i WE. Wspólny Komitet będzie spełniał ważne funkcje o charakterze interpretacyjno-rozjemczym. Mianowicie, będzie stanowił forum wymiany poglądów i informacji, sprawował funkcje administracyjne oraz decyzyjne (szczególnie dotyczące adaptacji przepisów prawnych tworzących „aquis communautaire”), dążył do zabezpieczenia jednorodnej interpretacji postanowień Układu i na koniec będzie poszukiwał rozwiązań w każdym sporze pomiędzy stronami porozumienia dotyczącymi interpretacji lub stosowania Układu.
Obydwa ugrupowania utworzą również niezależny Wspólny Komitet Parlamentarny składający się z 66 członków (po 33 z Parlamentu Europejskiego i z parlamentów krajów EFTA), który będzie się przyczyniał do lepszego porozumienia między Wspólnota a krajami EFTA. Uzupełnieniem instytucjonalnych ram Układu o EOG ma być Komitet Konsultacyjny EOG, który będzie miejscem spotkań przedstawicieli sfery socjalnej partnerów EOG.
Układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym, który przyznaje wzajemnie krajom EFTA i WE szczególne prawa, nie zawiera postanowień dotyczących wspólnej waluty, jak i uczestnictwa krajów EFTA w Europejskim Systemie Walutowym czy Europejskiej Unii Monetarnej. W ramach Układu o EOG kraje EFTA nie będą uczestniczyły również w opracowywaniu wspólnej polityki obronnej i zagranicznej WE. Są to filary, na których opiera się Traktat z Maastricht15.