Mimo dużych sukcesów EFTA nie rozwiązała wielu problemów gospodarczych krajów członkowskich. Przyczyny tego, oprócz czynników strukturalnych (silne powiązania gospodarcze niektórych krajów z EWG, zawężenie integracji jedynie do sfery przemysłowej), było z jednej strony traktowanie Stowarzyszenia przez kraje członkowskie jako organizacji tymczasowej przed przystąpieniem do EWG. Z drugiej strony, wskutek obniżania ceł i innych ograniczeń (w ramach GATT) w obrotach wzajemnych krajów EFTA i EWG, współzależność ich gospodarek bardzo silnie wzrosła. W latach 1959-66 przeciętne roczne tempo wzrostu eksportu krajów EFTA do krajów EWG sięgało 9,1%, podczas gdy do pozostałych krajów tylko 5,9%.
W maju 1965 r. z inicjatywy premiera W. Brytanii Harolda Wilsona odbyła się w Wiedniu konferencja państw EWG i EFTA poświęcona sprawie zbliżenia tych dwóch ugrupowań W wyniku spotkania uznano za celowe zacieśnienie współpracy miedzy nimi, jednak każda ze stron inaczej ją rozumiała. Kraje EWG dążyły do zacieśniania więzi nie z całym Stowarzyszeniem jako takim, lecz z pojedynczymi państwami. Stanowisko to wynikało z braku w EFTA organu o charakterze ponadnarodowym, posiadającego kompetencje do występowania i podejmowania decyzji w imieniu swoich członków. Natomiast niektóre z państw EFTA były bardziej zainteresowane jak najszybszym przystąpieniem do EWG w charakterze pełnoprawnego członka niż realizacja długoletnich planów stopniowego zbliżania się do EWG.
Pomimo że bodźcem do utworzenia Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) było dla państw założycielskich powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), to oba ugrupowania nie były względem siebie antagonistyczne, a współpracę z EWG kraje EFTA zawsze traktowały jako jedno z podstawowych zadań ich ugrupowania. EWG traktowana jako całość, była (i jest nadal) największym partnerem handlowym Stowarzyszenia i vice versa, niezależnie od dużej różnicy potencjału ekonomicznego na korzyść Wspólnoty. W latach sześćdziesiątych 23-26% eksportu globalnego krajów EFTA było lokowane na rynkach krajów EWG, a te z kolei 21,5-18,5% swego eksportu globalnego kierowały na rynki2. Tak znaczna waga wzajemnych stosunków handlowych w sposób naturalny sprawiała, że oba ugrupowania były zainteresowane ściślejszym zespoleniem ekonomicznym. W tej sytuacji W. Brytania, a z nią szereg innych państw EFTA, podjęła próbę przystąpienia do WE. Po wielu spotkaniach na szczeblu Rady EFTA, w trakcie których omawiano te problemy, w maju 1967 r. W. Brytania: i Dania, a. w lipcu tegoż roku Norwegia zgłosiły formalne wnioski o przyjęcie do Wspólnoty (jednocześnie Szwecja zgłosiła wniosek o stowarzyszenie z EWG). Dla W. Brytanii była to już kolejna próba związania się ze Wspólnotą. Liczne sprzeczności między Francją a W. Brytanią powodowały, że Francja przez wiele lat z powodzeniem utrzymywała W. Brytanię ,poza procesami integracyjnymi we Wspólnocie. Ta postawa Francji była związana z polityką generała Charlesa de Gaulle'a, który blokował członkostwo W. Brytanii w EWG. Przezwyciężenie impasu stało się możliwe dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych.
Ustąpienie generała de Gaulle'a z funkcji prezydenta Francji, po przegranym referendum w sprawie struktury administracyjnej kraju, co pozwoliło W. Brytanü przystąpić do kolejnych negocjacji z. EWG. Nowy prezydent .Francji Georges Pompidou wypowiedział się za pogłębieniem i rozszerzeniem Europy. Ta trójczłonowa formuła stała się podstawą kompromisu, osiągniętego na zwołanej z inicjatywy Paryża konferencji szefów rządów i państw w Hadze (1-2 grudnia 1969 r.), która pozwoliła na nowo podjąć W. Brytanii kwestię członkostwa w EWG. Razem z nią do rokowań przystąpiła Dania i Norwegia3 Dania i W. Brytania wystąpiły z EFTA w 1972 r. (z dniem 1 stycznia 1973 r. zostały członkami WE). Pozostałe kraje ugrupowania postanowiły nie rozwiązywać go, lecz kontynuować współpracę w ramach zmniejszonego składu członkowskiego Aby jednak nie tracić korzyści z liberalizacji wymiany, osiągniętych w ramach poprzedniego składu, i realizować nadal aktualny dla nich cel utworzenia jednego zachodnioeuropejskiego obszaru wolnej wymiany, postanowiły zawrzeć z Rozszerzoną EWG umowy o utworzeniu stref wolnego handlu towarami przemysłowymi.
Negocjacje między krajami EFTA a EWG rozpoczęły się w grudniu 1971 r., a zakończyły w lipcu 1972 r. podpisaniem przez każde państwo członkowskie EFTA, tj. Austrię, Szwajcarię; Szwecję, Islandię i Portugalię (wówczas jeszcze członek EFTA), układów o utworzeniu z EWG dwustronnych stref wolnego handlu produktami przemysłowymi. Finlandia, jako kraj stowarzyszony z EFTA, układ z EWG parafowała. Norwegia już wcześniej, bo w styczniu 1972 r. razem z W. Brytanią i Danią, podpisała traktat o przystąpieniu do EWG. Jednakże wynik przeprowadzonego we wrześniu referendum zmusił ja do podjęcia spóźnionych negocjacji o utworzeniu z EWG strefy wolnego handlu produktami przemysłowymi na podobnych zasadach, jak reszta krajów EFTA. W tej sytuacji układ o wolnym handlu między Norwegią a EWG ostatecznie podpisano w kwietniu 1973 r4.
Aby wszystkie układy mogły wejść w życie, musiały być ratyfikowane. W Szwajcarii ratyfikację poprzedziło referendum.
W następstwie dwustronnych układów między EWG, jako całością a każdym z krajów członkowskich EFTA powstał obszar wolnej wymiany handlowej obejmujący 16 krajów. Jednakże nie byt to wynik zawarcia wielostronnej umowy handlowej, lecz porozumień dwustronnych.
Każdy z krajów EFTA zawarł formalnie dwa układy: jeden – z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG), drugi – z Europejską Wspólnotą Węgla i Stali (EWWiS).
Układy między EWG a krajami EFTA zostały zawarte na czas nieograniczony, ale dopuszczono możliwość wypowiedzenia ich przez każdą ze stron.
Wszystkie układy z EWG zaczynały się ogólnym tekstem, zawierającym od 36 do 40 artykułów nieznacznie różniących się między sobą5.
Artykuł 1 każdego układu określał cele zawartych porozumień. Są one następujące:
– harmonijny rozwój wzajemnych stosunków gospodarczych i przez to także ekspansja
– działalności gospodarczej, poprawa warunków życia i zatrudnienia, wzrost
– produkcyjności i stabilizacja finansowa;
– zapewnienie warunków uczciwej konkurencji w handlu między partnerami układu;
– przyczynianie się do harmonijnego rozwoju i rozszerzania handlu światowego.
Artykuł 2 układów precyzował zakres towarów objętych strefą wolnego handlu wyłączone są z niej towary rolne. Niemniej, w artykule 15 układów strony deklarowały gotowość kształtowania polityki rolnej tak, aby sprzyjała harmonijnemu rozwojowi handlu produktami rolnymi. Zobowiązywały się więc do niedyskryminacyjnego stosowania swoich przepisów weterynaryjnych, sanitarnych oraz przepisów dotyczących ochrony roślinności, a także do rozpatrywania w ramach Komisji Mieszanej ewentualnych trudności w wymianie produktów rolnych. Ponadto każdy układ zawierał listę wyjątków od ogólnych postanowień liberalizacyjnych oraz odrębne Protokoły.
W Protokole I określono procedurę w stosunku do towarów wrażliwych; w Protokole II zawarto postanowienia dotyczące przetworzonych produktów rolnych (głównie żywnościowych); w Protokole III natomiast klauzule dotyczące reguł pochodzenia. Każdy układ miał również indywidualne protokoły oraz deklaracje uwzględniające specyfikę danego kraju.
Austria zawarła z EWG dodatkowy układ przejściowy, zgodnie z którym pierwsza obniżka ceł o 30% nastąpiła już 1 października 1972 r.
Układy z EWWiS zawierały 33 artykuły, z wyjątkiem układu z Islandią, który był bardziej uproszczony. Układy Austrii i Szwecji z EWWiS miały dodatkowy protokół wymieniający towary wrażliwe. Układy Austrii, Finlandii i Portugalii zawierały specjalne protokoły o ograniczeniach ilościowych a Finlandii- dodatkowo protokół o płatnościach i kredytach.6
Pierwsza obniżkę ceł o 20% stawek podstawowych (tj. stosowanym we wzajemnym handlu w dniu 1 stycznia 1972 r.) zaplanowano na 1 kwietnia 1973 r. Kolejne obniżki (również o 20%) wyznaczono na: 1 stycznia 1974 r., i stycznia 1975 r., 1 stycznia l976 r., oraz 1 lipca 1977 r. , w którym to dniu cła osiągnęły poziom zerowy.
Poza postanowieniami dotyczącymi ceł importowych układy przewidywały także konieczność wyeliminowania innych bezpośrednich przeszkód z wolnej wymiany towarów przemysłowych w ramach strefy. I tak ilościowe ograniczenia importu usunięto z dniem 1 stycznia 1973 r., tzn. z chwilą wejścia w życie układów. Natomiast inne przeszkody, o podobnym znaczeniu, usunięto do końca 1974 r. Produkty rolne w zasadzie wyłączono z zakresu postanowień dotyczących strefy, jednocześnie jednak zadeklarowano gotowość stron do takiego kształtowania polityki rolnej, aby sprzyjała ona harmonijnemu rozwijaniu wzajemnego handlu żywnością i surowcami pochodzenia rolniczego.
W wyniku zawartych porozumień powstała ogromna, obejmująca 16 wysoko rozwiniętych krajów zachodnioeuropejskich (9 krajów WE i 7 krajów EFTA), strefa wolnego handlu. Jej powstanie oznaczało w praktyce realizację brytyjskiego projektu zgłoszonego w 1956 r.
W efekcie proces integrowania się Europy Zachodniej zyskał nowy wymiar Po zmianach w składzie członkowskim obu organizacji ich wzajemne obroty osiągnęły poziom, dzięki któremu udział EFTA i WE w światowych obrotach stanowi 45,4 % światowego eksportu i 46,3 % światowego importu7
W 1991 roku EFTA liczyła 32,8 mln mieszkańców, co stanowiło 0,6% ludności świata. Dla porównania Wspólnota Europejska (WE) miała 345,6 mln mieszkańców (6,4%), USA 252,7 mln (4,7%), a Japonia 123,9 mln (2,3%). Dochód na mieszkańca w krajach EFTA wynosił 26 470 USD, co było wyższe niż w WE (19 083 USD) i USA (22 457 USD), ale niższe niż w Japonii (27 374 USD). EFTA miała 6% udziału w światowym imporcie i 6,2% w eksporcie, podczas gdy WE dominowała w obu kategoriach z wynikami 40,3% i 39,2%. USA odpowiadały za 14,9% importu i 11,5% eksportu, a Japonia za 6,6% oraz 9%. Import per capita w EFTA wynosił 6 588 USD, a eksport 6 603 USD, co przewyższało wartości w WE (4 305 i 3 958 USD), USA (2 011 i 1 587 USD) oraz Japonii (1 910 i 2 538 USD). Dodatkowo, dla EFTA odnotowano eksport per capita w drugiej kategorii na poziomie 5 786 USD, a import 1 783 USD [EFTA Bulletin, No.1-2,1992].
Dane z 1991 roku pokazują silną pozycję gospodarczą EFTA na świecie, pomimo jej stosunkowo niewielkiej populacji. Z liczbą 32,8 mln mieszkańców stanowiła jedynie 0,6% ludności świata, co było znacznie mniej niż Wspólnota Europejska (6,4%), USA (4,7%) czy Japonia (2,3%). Mimo to dochód na mieszkańca w krajach EFTA wynosił 26 470 USD, przewyższając zarówno WE (19 083 USD), jak i USA (22 457 USD). Jedynie Japonia miała wyższy wskaźnik na poziomie 27 374 USD, co wskazuje na wysoki standard życia w krajach EFTA.
Udział EFTA w światowym imporcie i eksporcie wynosił odpowiednio 6% i 6,2%, co było stosunkowo wysokim wynikiem w porównaniu do wielkości jej populacji. Wspólnota Europejska dominowała pod tym względem, kontrolując ponad 40% światowego importu i eksportu. USA miały 14,9% udziału w imporcie i 11,5% w eksporcie, natomiast Japonia odpowiednio 6,6% i 9%. Wskazuje to na dużą rolę EFTA w handlu międzynarodowym, mimo że była znacznie mniejszym organizmem gospodarczym niż WE czy USA.
Import per capita w EFTA wynosił 6 588 USD, a eksport 6 603 USD, co było najwyższym wynikiem spośród porównywanych regionów. Dla porównania, w WE wskaźniki te wynosiły 4 305 i 3 958 USD, w USA 2 011 i 1 587 USD, a w Japonii 1 910 i 2 538 USD. Świadczy to o dużej otwartości gospodarek EFTA na handel zagraniczny oraz o ich wysokiej konkurencyjności na rynkach światowych.
Dodatkowe wskaźniki eksportu i importu per capita pokazują jeszcze wyraźniejszą przewagę EFTA. Eksport per capita w drugiej kategorii wynosił aż 5 786 USD, co znacznie przewyższało WE (1 528 USD) i pozostałe kraje, dla których dane nie były dostępne. Import w tej samej kategorii wynosił 1 783 USD. Te wartości potwierdzają, że gospodarki EFTA były silnie zorientowane na handel międzynarodowy, osiągając przy tym bardzo wysokie dochody na mieszkańca.
Dane tablicy przedstawiające kraje EFTA na tle Wspólnot Europejskich, Stanów Zjednoczonych i Japonii dowodzą, iż jest to ugrupowanie, w którym wymiana handlowa z zagranica jest bardzo intensywna (warto importu i eksportu na mieszkańca jest najwyższa na świecie).