Po zakończeniu II wojny światowej relacje między Wielką Brytanią a Związkiem Radzieckim uległy gwałtownemu pogorszeniu. Jeszcze podczas działań wojennych oba kraje współpracowały jako sojusznicy, ale szybko okazało się, że ich interesy są diametralnie różne. Polityka ZSRR zmierzała do umocnienia wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej, natomiast Londyn dążył do ograniczenia ekspansji komunistycznej. W rezultacie doszło do stopniowego ochłodzenia stosunków i ukształtowania się zimnowojennej konfrontacji, która miała decydować o światowej polityce przez następne dekady.
Wielka Brytania, będąca jednym z kluczowych graczy na arenie międzynarodowej, początkowo próbowała balansować między współpracą a rywalizacją z Moskwą. Jednak kolejne wydarzenia, takie jak przejęcie kontroli przez ZSRR nad Polską, Czechosłowacją i innymi państwami regionu, rozwiały wszelkie złudzenia co do możliwości porozumienia. W Londynie zaczęło dominować przekonanie, że Stalin prowadzi agresywną politykę ekspansji, która zagraża stabilności Europy.
Wzajemne stosunki komplikowała także zmiana na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii. W 1945 roku władzę objął Clement Attlee, którego polityka wobec ZSRR była bardziej pragmatyczna niż konfrontacyjna. Jednak nawet on, widząc rozwój sytuacji, musiał przyjąć twardsze stanowisko wobec Moskwy. Wielka Brytania stopniowo włączała się w amerykańską politykę powstrzymywania komunizmu, co jeszcze bardziej pogłębiało napięcia z Kremlem.
W ciągu kilku lat po wojnie stało się jasne, że między Londynem a Moskwą nie ma już miejsca na kompromis. Żelazna kurtyna, o której mówił Churchill w swoim słynnym przemówieniu w Fulton w 1946 roku, stała się faktem. Europa została podzielona na dwa bloki, a Wielka Brytania odegrała kluczową rolę w konsolidacji zachodniego sojuszu przeciwko ZSRR. Wzajemna nieufność przerodziła się w otwartą rywalizację, której kulminacją były wydarzenia związane z blokadą Berlina i wojną koreańską.
Wpływ konferencji poczdamskiej i jałtańskiej na stosunki brytyjsko-radzieckie
Konferencje w Jałcie i Poczdamie miały kluczowe znaczenie dla kształtowania powojennego porządku, jednak ich ustalenia szybko okazały się źródłem napięć między Wielką Brytanią a ZSRR. W Jałcie, w lutym 1945 roku, przywódcy trzech głównych mocarstw – Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt i Józef Stalin – uzgodnili podział Niemiec oraz zasady dotyczące przyszłości Europy Wschodniej. Wówczas Londyn miał jeszcze nadzieję na pewne porozumienie z Moskwą, lecz szybko okazało się, że Stalin nie zamierza dotrzymywać zawartych uzgodnień.
Podstawowym punktem spornym stała się kwestia Polski. ZSRR narzucił w Warszawie rząd komunistyczny, ignorując wcześniejsze zobowiązania dotyczące demokratycznych wyborów. Dla Wielkiej Brytanii, która od początku wojny wspierała polski rząd na uchodźstwie, było to wyraźne złamanie umów. Nastroje w Londynie stawały się coraz bardziej antyradzieckie, choć wciąż próbowano znaleźć jakąś formę dyplomatycznego kompromisu.
Konferencja w Poczdamie, która odbyła się latem 1945 roku, jeszcze bardziej uwidoczniła rozdźwięk między sojusznikami. Clement Attlee, który zastąpił Churchilla w trakcie obrad, reprezentował bardziej socjaldemokratyczne podejście do polityki, jednak nawet on nie miał złudzeń co do intencji Stalina. Spory dotyczyły przede wszystkim przyszłości Niemiec oraz kwestii reparacji wojennych, które ZSRR próbował narzucić na zachodnie strefy okupacyjne.
Ostatecznie Poczdam potwierdził podział Europy i umocnił wzajemną nieufność. Stalin widział w Wielkiej Brytanii przeciwnika, który współpracuje z USA w celu powstrzymania radzieckiej ekspansji. W Londynie natomiast uznano, że Moskwa nie jest partnerem do rzetelnej współpracy. Był to moment, w którym brytyjska polityka zagraniczna zaczęła wyraźnie zmierzać w stronę sojuszu z Waszyngtonem, kosztem jakichkolwiek prób porozumienia z Kremlem.
Powstanie NATO i rola Wielkiej Brytanii w zimnej wojnie
Wielka Brytania odegrała kluczową rolę w utworzeniu NATO w 1949 roku. Było to bezpośrednie następstwo rosnących napięć z ZSRR oraz doświadczeń związanych z blokadą Berlina. Londyn uznał, że jedynym sposobem na powstrzymanie radzieckiej ekspansji jest stworzenie silnego sojuszu wojskowego państw zachodnich.
Dla Moskwy powstanie NATO było jednoznacznym dowodem na wrogie zamiary Zachodu. Stalin postrzegał ten sojusz jako zagrożenie dla bezpieczeństwa ZSRR i rozpoczął intensyfikację działań mających na celu wzmocnienie bloku wschodniego. W tym kontekście Wielka Brytania stała się jednym z głównych celów radzieckiej propagandy, która oskarżała ją o imperializm i dążenie do nowej wojny.
Współpraca Wielkiej Brytanii z USA w ramach NATO oznaczała także zwiększenie obecności wojskowej na terenie Europy Zachodniej. Brytyjskie bazy wojskowe stały się istotnym elementem strategii odstraszania wobec ZSRR, co jeszcze bardziej pogłębiało napięcia. Moskwa zaczęła oskarżać Londyn o prowadzenie polityki agresji, co skutkowało dalszą izolacją dyplomatyczną między oboma państwami.
Śmierć Stalina i nadzieje na złagodzenie napięć
W marcu 1953 roku zmarł Józef Stalin, co otworzyło możliwość zmian w relacjach międzynarodowych. Wielka Brytania, choć wciąż sceptyczna wobec intencji ZSRR, zaczęła dostrzegać pewne oznaki złagodzenia polityki Moskwy. Nowe kierownictwo radzieckie, na czele z Malenkowem i Chruszczowem, sygnalizowało gotowość do pewnego odprężenia w stosunkach międzynarodowych.
Londyn podchodził do tych sygnałów z rezerwą, pamiętając o wcześniejszych doświadczeniach ze Stalinem. Jednak pewne gesty, takie jak zakończenie wojny koreańskiej i wstępne rozmowy o ograniczeniu wyścigu zbrojeń, dawały nadzieję na stopniową normalizację relacji.
Ostatecznie, choć śmierć Stalina przyniosła pewne zmiany w tonie radzieckiej polityki, podstawowe podziały między Wschodem a Zachodem pozostały niezmienne. Wielka Brytania nadal odgrywała kluczową rolę w obozie zachodnim, a ZSRR kontynuował swoją politykę konfrontacji z Zachodem, choć w nieco bardziej pragmatycznej formie.
Stosunki polityczne między Wielką Brytanią a ZSRR w latach 1945–1953
Po zakończeniu II wojny światowej relacje między Wielką Brytanią a Związkiem Radzieckim uległy gwałtownemu pogorszeniu, mimo że oba państwa jeszcze niedawno były sojusznikami w walce z III Rzeszą. Lata 1945–1953 były okresem narastających napięć i wzajemnej nieufności, które doprowadziły do pełnego ukształtowania się zimnej wojny. Polityczne stosunki między Londynem a Moskwą oscylowały pomiędzy próbami ograniczonej współpracy a rosnącą rywalizacją i konfrontacją ideologiczną. W tym okresie kluczową rolę odegrały wydarzenia takie jak konferencje poczdamska i jałtańska, doktryna Trumana, wojna koreańska czy śmierć Stalina.
W początkowym okresie po zakończeniu działań wojennych w Europie stosunki brytyjsko-radzieckie były jeszcze naznaczone pozostałością sojuszu wojennego, jednak szybko zaczęło się ujawniać wzajemne niezadowolenie i sprzeczności interesów. Wielka Brytania, pod przywództwem premiera Winstona Churchilla, dostrzegała rosnącą ekspansję sowiecką w Europie Środkowo-Wschodniej, co budziło niepokój Londynu i innych państw zachodnich. Ustalenia konferencji w Jałcie i Poczdamie z 1945 roku w wielu aspektach pozostawały martwą literą, gdyż ZSRR zdominował państwa Europy Wschodniej, tworząc tzw. blok wschodni.
Churchill już w 1946 roku, podczas słynnego przemówienia w Fulton, otwarcie wskazał na powstanie „żelaznej kurtyny”, która podzieliła Europę na dwie wrogie strefy. Było to jednoznaczne ogłoszenie nowego etapu rywalizacji między Wschodem a Zachodem, w której Wielka Brytania zajęła stanowisko przeciwne polityce ZSRR. Dla Stalina oznaczało to koniec jakiejkolwiek iluzji co do możliwości dalszej współpracy z Zachodem i rozpoczęcie przygotowań do konfrontacji na płaszczyźnie politycznej, militarnej i ideologicznej.
Jednym z kluczowych momentów w stosunkach brytyjsko-radzieckich po wojnie był kryzys berliński w latach 1948–1949. ZSRR zablokował zachodnie sektory Berlina, próbując zmusić państwa zachodnie do uznania pełnej dominacji radzieckiej w Niemczech. Wielka Brytania, obok Stanów Zjednoczonych, odegrała kluczową rolę w organizacji mostu powietrznego, który umożliwił dostarczanie zaopatrzenia do oblężonego miasta. Sukces tej operacji pokazał Moskwie, że Zachód nie zamierza ustępować w kluczowych kwestiach, a Londyn potwierdził swoje zaangażowanie w politykę powstrzymywania ekspansji radzieckiej.
Blokada Berlina przyspieszyła również proces integracji Zachodu, prowadząc do utworzenia NATO w 1949 roku, którego jednym z głównych członków-założycieli była Wielka Brytania. Powstanie sojuszu wojskowego, mającego na celu przeciwdziałanie wpływom ZSRR, jeszcze bardziej zaostrzyło stosunki między Londynem a Moskwą. Kreml uznał ten ruch za akt wrogości, co pogłębiło atmosferę wzajemnej nieufności.
Kolejnym poważnym testem dla stosunków brytyjsko-radzieckich była wojna koreańska (1950–1953). Wielka Brytania, jako jeden z głównych sojuszników USA, wzięła udział w operacji wojskowej pod egidą ONZ, wysyłając swoje wojska do walki przeciwko siłom komunistycznej Korei Północnej, wspieranej przez Chiny i ZSRR. Konflikt ten był de facto starciem zastępczym pomiędzy blokiem zachodnim a wschodnim, co jeszcze bardziej pogłębiło podziały polityczne.
Moskwa, choć nie angażowała się bezpośrednio w walki, dostarczała sprzęt wojskowy i wsparcie strategiczne komunistycznym siłom, co Londyn odbierał jako otwarty akt wrogości. Wielka Brytania dostrzegała w Korei dowód na agresywną politykę ZSRR i zagrożenie dla stabilności międzynarodowej, co doprowadziło do dalszej eskalacji wyścigu zbrojeń i pogłębienia polityki konfrontacji.
Kluczowy moment w stosunkach Wielkiej Brytanii z ZSRR nastąpił w marcu 1953 roku, kiedy to zmarł Józef Stalin. Jego śmierć otworzyła możliwość przynajmniej częściowego złagodzenia napięć międzynarodowych. W Londynie dostrzeżono szansę na pewne odprężenie i nawiązanie dialogu z nowym kierownictwem radzieckim, choć nadal dominowała ostrożność i sceptycyzm co do rzeczywistych intencji Kremla.
W kolejnych miesiącach można było zauważyć pewne gesty pojednawcze ze strony ZSRR, m.in. w kontekście zakończenia wojny koreańskiej i propozycji nowych rozmów międzynarodowych. Londyn, mimo wciąż silnego antykomunistycznego kursu, był zainteresowany możliwością ograniczonej współpracy w wybranych kwestiach. Nie zmieniało to jednak zasadniczego charakteru zimnowojennej rywalizacji, która miała trwać jeszcze przez kolejne dziesięciolecia.
Lata 1945–1953 były okresem stopniowego, lecz nieuchronnego pogarszania się stosunków między Wielką Brytanią a ZSRR. Od relatywnie poprawnych stosunków pod koniec wojny doszło do otwartej wrogości, której symbolem stała się polityka powstrzymywania, blokada Berlina, wojna koreańska i powstanie NATO. Londyn, jako jeden z kluczowych sojuszników USA, odegrał istotną rolę w kształtowaniu zimnowojennego podziału świata, a ZSRR postrzegał go jako istotnego przeciwnika swoich globalnych ambicji. Śmierć Stalina otworzyła możliwość złagodzenia napięć, ale fundamentalne różnice ideologiczne i strategiczne pozostały niezmienne. Okres ten ugruntował trwały podział między Wschodem a Zachodem, który miał dominować w polityce międzynarodowej przez kolejne dekady.