Komunizm jako idea społeczna i polityczna ma długą historię, której korzenie sięgają jeszcze starożytności, lecz jego nowoczesna postać ukształtowała się w XIX i XX wieku. Jego rozwój był wynikiem przemian społecznych, ekonomicznych i filozoficznych, które stopniowo prowadziły do sformułowania teorii rewolucyjnych dążących do likwidacji nierówności społecznych i stworzenia społeczeństwa bezklasowego. Ewolucja idei komunistycznych od utopijnych wizji do realnej siły politycznej była ściśle związana z walkami klasowymi, rozwojem kapitalizmu i próbami stworzenia alternatywnych systemów organizacji społecznej.
Pierwsze ślady myśli komunistycznej można odnaleźć już w starożytności. W filozofii greckiej Platon w swoim dziele Państwo przedstawiał wizję społeczeństwa, w którym wyższe klasy rządzące miałyby wspólnotę dóbr i rodzin, co miało zapobiec ich chciwości i korupcji. W późniejszych wiekach koncepcje wspólnotowej własności pojawiały się w różnych ruchach religijnych, takich jak pierwotne chrześcijaństwo, które propagowało wspólne życie i brak prywatnej własności wśród pierwszych wspólnot chrześcijańskich. W średniowieczu ruchy heretyckie, takie jak katarzy czy anabaptyści, również głosiły idee równości i wspólnej własności, co spotykało się z ostrym sprzeciwem Kościoła i władzy świeckiej.
Nowożytna myśl komunistyczna zaczęła nabierać bardziej ustrukturyzowanej formy w okresie renesansu i oświecenia. Tomasz More w Utopii (1516) przedstawił wizję społeczeństwa, w którym nie istnieje własność prywatna, a wszyscy ludzie pracują dla dobra wspólnego. Idee te powróciły w epoce rewolucji francuskiej, gdy radykalne ugrupowania jak jakobini czy Grakchus Babeuf i jego Spisek Równych postulowali zniesienie własności prywatnej i wprowadzenie wspólnotowej organizacji produkcji i dystrybucji dóbr. Chociaż ruchy te zostały brutalnie stłumione, ich idee przetrwały i znalazły wyraz w XIX-wiecznych teoriach socjalistycznych.
Kluczowy moment w genezie nowoczesnego komunizmu nastąpił w XIX wieku wraz z rozwojem kapitalizmu i narastającymi nierównościami społecznymi. Przemysłowa rewolucja, która dokonała się w Europie i Ameryce Północnej, przyniosła szybki rozwój gospodarczy, ale także drastyczne pogorszenie warunków życia klasy robotniczej. Eksploatacja pracowników, brak zabezpieczeń socjalnych i ogromne rozwarstwienie majątkowe stały się przyczyną powstania ruchów socjalistycznych, które domagały się zmian społecznych.
Jednym z pierwszych nurtów socjalistycznych były idee socjalizmu utopijnego, rozwijane przez takich myślicieli jak Henri de Saint-Simon, Charles Fourier i Robert Owen. Przedstawiali oni wizje idealnych społeczeństw, w których własność byłaby wspólna, a produkcja i podział dóbr miałyby być organizowane według zasad sprawiedliwości i równości. Jednak ich koncepcje opierały się na przekonaniu, że reformy można wprowadzić pokojowo, poprzez stopniowe przekonywanie elit do ich wdrożenia.
Przełom w myśli komunistycznej nastąpił wraz z działalnością Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, którzy w połowie XIX wieku stworzyli podwaliny marksizmu – naukowego socjalizmu, który różnił się od wcześniejszych idei tym, że zakładał konieczność rewolucji proletariackiej. W Manifeście komunistycznym (1848) Marks i Engels ogłosili konieczność obalenia burżuazji i ustanowienia dyktatury proletariatu, co miało prowadzić do likwidacji własności prywatnej i stworzenia społeczeństwa bezklasowego. Marksizm stał się podstawą dla przyszłych ruchów rewolucyjnych i odegrał kluczową rolę w kształtowaniu ruchów komunistycznych w XX wieku.
W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku idee marksistowskie zaczęły zdobywać popularność wśród ruchów robotniczych. Partie socjalistyczne i komunistyczne powstawały w wielu krajach Europy, a rewolucje i strajki robotnicze stawały się coraz częstsze. Kluczowym momentem w historii komunizmu była Rewolucja Październikowa w Rosji w 1917 roku, kiedy to bolszewicy pod wodzą Włodzimierza Lenina przejęli władzę i stworzyli pierwsze państwo komunistyczne – Związek Radziecki. Lenin wprowadził koncepcję awangardy partyjnej, czyli partii kierującej rewolucją w imieniu proletariatu, co doprowadziło do ustanowienia systemu jednopartyjnego i dyktatury proletariatu, która w praktyce przekształciła się w autorytarną władzę komunistyczną.
Komunizm w XX wieku rozprzestrzenił się na wiele innych krajów, w tym Chiny, Kubę, Koreę Północną oraz państwa Europy Wschodniej. Każde z tych państw rozwijało własną interpretację idei komunistycznych, często w sposób odbiegający od pierwotnych teorii Marksa i Engelsa. W Związku Radzieckim stalinizm doprowadził do powstania systemu totalitarnego, w którym represje, terror polityczny i gospodarka centralnie planowana stały się narzędziami utrzymania władzy. W Chinach Mao Zedong rozwijał własną wersję komunizmu, która opierała się na rewolucji chłopskiej i masowej mobilizacji społeczeństwa.
Pod koniec XX wieku systemy komunistyczne zaczęły upadać, głównie w wyniku problemów gospodarczych, niezadowolenia społecznego i presji międzynarodowej. Upadek Związku Radzieckiego w 1991 roku symbolizował koniec dominacji komunizmu jako ideologii globalnej, choć w niektórych krajach, takich jak Chiny czy Wietnam, nadal funkcjonują systemy oparte na zasadach marksizmu-leninizmu, choć z dużą dozą reform gospodarczych.
Geneza komunizmu jest więc wynikiem długotrwałego procesu historycznego, który obejmował zarówno filozoficzne koncepcje równości i wspólnotowości, jak i realne ruchy polityczne dążące do obalenia kapitalizmu i stworzenia nowego porządku społecznego. Od utopijnych wizji po rewolucje i państwowe systemy komunistyczne, historia tej idei pokazuje zarówno jej atrakcyjność dla milionów ludzi na całym świecie, jak i jej praktyczne konsekwencje, które w wielu przypadkach prowadziły do represji, autorytaryzmu i upadku gospodarki.
Komunizm jako system władzy zaistniał po rewolucji październikowej w Rosji w 1917 roku. Przywódcą tego zrywu został W. Lenin, który mimo wielu przeciwności zdobył na czele swoich bolszewików pełnie władzy w tym kraju. W walce o utrzymanie władzy bolszewicy powołali w grudniu 1917 roku Czeka (Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem), która zaczęła stosować masowy terror wobec prawdziwych i urojonych przeciwników rewolucji. Na czele tej jednej z najważniejszych instytucji bolszewickich stał Feliks Dzierżyński, który był wielkim organizatorem rewolucyjnego terroru. Ważnym epizodem rewolucji rosyjskiej stała się wojna polsko – rosyjska (w 1920 roku), w której młode państwo polskie zdołało uratować siebie i Europę przed “czerwonym terrorem”.
Ostatecznie komuniści zdołali opanować obszary Rosji carskiej i w 1922 roku proklamowali powstanie pierwszego komunistycznego państwa na świecie pod nazwą – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Bolszewicy przejmując władze zaczęli wcielać w życie swój program społeczny i gospodarczy. Znacjonalizowali banki, zakłady przemysłowe, duże majątki ziemskie itd., w czasie wojny domowej Lenin ustanowił specjalnym dekretem nowy model gospodarczy zwany “komunizmem wojennym”. Polegał on na bezwzględnym podporządkowaniu wszystkich dziedzin gospodarki wojnie prowadzonej przez bolszewików. Zatem produkcja przemysłowa nastawiona została na cele wojskowe, a żywność była rekwirowano chłopom. Taka polityka gospodarcza spowodowała w Rosji niebywałe szkody, ponieważ zmalała produkcja przemysłowa i rolna co w konsekwencji wywołało głód w miastach.
Po wygranej wojnie domowej komuniści władali krajem niezwykle zniszczony, w którym zmarło na skutek działań wojennych, terroru i głodu kilka milionów ludzi. W 1921 roku na zjeździe partii komunistycznej przyjęto program nowej polityki gospodarczej mającej wydźwignąć kraj z ruiny. Otrzymała ona oficjalną nazwę – Nowa Ekonomia Polityczna (NEP), który zakładał przyzwolenie władz na drobną własność prywatną i znosiła obowiązek przymusowego dostarczania przez chłopów płodów rolnych. Dzięki tej polityce Związek Radziecki bardzo szybko zdołał podnieść się ze zniszczeń i poprawić warunki bytowania wielu mieszkańców.