Wprowadzenie
Neofaszyzm w Wielkiej Brytanii, podobnie jak w innych krajach europejskich, stanowi złożone zjawisko, które kształtowało się w odpowiedzi na specyficzne realia polityczne i społeczne tego kraju. Choć faszyzm nigdy nie zdobył masowego poparcia w Wielkiej Brytanii, jak miało to miejsce we Włoszech czy w Niemczech w pierwszej połowie XX wieku, to jego ideologia odcisnęła swoje piętno na brytyjskiej scenie politycznej. Od okresu międzywojennego, poprzez powojenną marginalizację faszyzmu, aż po odrodzenie w postaci współczesnych ruchów neofaszystowskich, brytyjski neofaszyzm przyjął różnorodne formy, od otwarcie rasistowskich i ksenofobicznych partii politycznych, po radykalne organizacje społeczne działające na marginesie polityki.
Współczesny neofaszyzm w Wielkiej Brytanii, choć formalnie nie jest dominującą siłą polityczną, zyskał na znaczeniu w kontekście rosnących napięć społecznych, związanych z imigracją, terroryzmem oraz kryzysem tożsamości narodowej. To zjawisko jest szczególnie widoczne w ostatnich dekadach, gdy brytyjskie społeczeństwo zmaga się z globalizacją, napływem imigrantów oraz rosnącym populizmem, który odwołuje się do ideologii skrajnie prawicowych. Neofaszyzm w Wielkiej Brytanii, choć często maskowany przez populistyczne hasła, nadal odwołuje się do idei nacjonalizmu, supremacji białej rasy oraz sprzeciwu wobec multikulturalizmu.
Faszyzm w Wielkiej Brytanii przed II wojną światową
Faszyzm w Wielkiej Brytanii pojawił się po raz pierwszy w latach 20. i 30. XX wieku, głównie pod wpływem rosnącego autorytaryzmu i nacjonalizmu w Europie. Najbardziej znaną postacią brytyjskiego ruchu faszystowskiego był Oswald Mosley, który w 1932 roku założył Brytyjską Unię Faszystów (British Union of Fascists, BUF). Mosley, były członek Partii Pracy, odwoływał się do autorytarnych idei, nacjonalizmu oraz sprzeciwu wobec komunizmu. BUF początkowo zyskała pewne poparcie wśród Brytyjczyków, zwłaszcza w kontekście globalnego kryzysu gospodarczego oraz obaw przed rozprzestrzenianiem się komunizmu.
Jednak fascynacja faszyzmem w Wielkiej Brytanii była stosunkowo krótka. W miarę jak Mosley i BUF coraz bardziej zbliżali się do ideologii włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu, ich działania spotkały się z silnym sprzeciwem społecznym. Kulminacją tego sprzeciwu były tzw. Bitwy na Cable Street w 1936 roku, kiedy to antyfaszyści, głównie związki zawodowe, komuniści i żydowscy mieszkańcy Londynu, starli się z BUF w proteście przeciwko marszowi faszystów przez żydowskie dzielnice miasta. Brutalność BUF i rosnące napięcia społeczne, wraz z nadciągającą wojną przeciwko faszystowskim Niemcom, doprowadziły do marginalizacji tej organizacji. W czasie II wojny światowej BUF została zdelegalizowana, a Mosley oraz wielu jego współpracowników internowano.
Powojenne odrodzenie neofaszyzmu
Po zakończeniu II wojny światowej faszyzm w Wielkiej Brytanii, podobnie jak w innych krajach, był przedmiotem ostracyzmu społecznego. Jednak już w latach 50. zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki odrodzenia ideologii skrajnie prawicowych, co było reakcją na zmieniającą się demografię kraju, wynikającą z napływu imigrantów z dawnych kolonii brytyjskich, głównie z Karaibów, Indii i Pakistanu.
W latach 50. i 60. neofaszystowskie organizacje takie jak Liga Imperialna (Imperial League) oraz Brytyjski Ruch Narodowy (British National Movement) zaczęły formować się wokół idei sprzeciwu wobec imigracji i obrony „brytyjskiej tożsamości”. Ruchy te, choć stosunkowo małe, zaczęły zyskiwać poparcie wśród białej klasy robotniczej, szczególnie w obszarach miejskich, gdzie imigracja była postrzegana jako zagrożenie dla zatrudnienia i kulturowej hegemonii.
W 1967 roku powstał Narodowy Front (National Front, NF), który stał się jednym z głównych nośników neofaszystowskich idei w Wielkiej Brytanii. NF, odwołując się do rasizmu, ksenofobii i nacjonalizmu, sprzeciwiał się nie tylko imigracji, ale także integracji europejskiej oraz wszelkim formom multikulturalizmu. Organizacja ta zdobyła pewne poparcie w latach 70., zwłaszcza w kontekście kryzysu gospodarczego i napięć społecznych, jednak nigdy nie zdołała przełamać swojej marginalnej pozycji w brytyjskiej polityce.
Współczesne formy neofaszyzmu
Po upadku Narodowego Frontu w latach 80., neofaszyzm w Wielkiej Brytanii zaczął przyjmować nowe formy, które były bardziej dostosowane do zmieniających się realiów społecznych i politycznych. W 1982 roku powstała Brytyjska Partia Narodowa (British National Party, BNP) założona przez Johna Tyndalla, byłego członka NF. BNP odwoływała się do ideologii białej supremacji, sprzeciwu wobec imigracji oraz eurosceptycyzmu. Pod przywództwem Nicka Griffina, partia zyskała pewne poparcie na początku XXI wieku, zdobywając nawet mandaty w Parlamencie Europejskim w 2009 roku.
Jednak sukces BNP był krótkotrwały. Partia była wielokrotnie oskarżana o propagowanie nienawiści rasowej, a wewnętrzne konflikty i rosnąca presja ze strony społeczeństwa oraz mediów doprowadziły do jej marginalizacji. Współcześnie BNP nie odgrywa znaczącej roli na scenie politycznej, jednak jej spuścizna jest wciąż widoczna w wielu innych ruchach neofaszystowskich.
W ostatnich latach jednym z najbardziej znanych ruchów neofaszystowskich w Wielkiej Brytanii stała się organizacja English Defence League (EDL), założona w 2009 roku przez Stephena Yaxleya-Lennona, znanego pod pseudonimem Tommy Robinson. EDL, choć formalnie nie odwołuje się do ideologii faszystowskich, promuje skrajnie antyislamską retorykę, sprzeciwiając się rzekomej „islamizacji” Wielkiej Brytanii. Organizacja ta była odpowiedzialna za liczne demonstracje oraz zamieszki, a jej działalność przyciągnęła uwagę zarówno zwolenników, jak i przeciwników, zwłaszcza w kontekście rosnących napięć związanych z terroryzmem oraz polityką imigracyjną.
Innym przykładem współczesnego neofaszyzmu w Wielkiej Brytanii jest działalność grup neonazistowskich, takich jak National Action, która została zdelegalizowana w 2016 roku po tym, jak brytyjskie władze uznały ją za organizację terrorystyczną. National Action była otwarcie rasistowska i antysemicka, promując ideologię białej supremacji oraz przemoc wobec mniejszości etnicznych.
Na początku XX wieku, a szczególnie w latach trzydziestych w Wielkiej Brytanii faszyzm był uważany za niebezpieczną ideologię. W czasie drugiej wojny światowej nasilił się antyfaszyzm, co było spowodowane brytyjską tożsamością narodową. Wydarzenia te złożyły się na opowieści o samotnej, buntowniczej, demokratycznej Wielkiej Brytanii, która, jako jedyne państwo na świecie, od początku do końca walczyło z faszyzmem.
Jednym z bardziej znanych faszystów Wielkiej Brytanii okresu międzywojennego był sir Oswald Mosley, przywódca Brytyjskiej Unii Faszystowskiej, BUF (British Union of Fascist).
Po drugiej wojnie światowej, w 1948 roku, Mosley stworzył Ruch Zjednoczenia. Większość członków tego ruchu pochodziła głównie z obszarów, na których dawniej silna była Brytyjska Unia Faszystowska. Na początku lat pięćdziesiątych Mosley przeniósł się do Irlandii, a tym samym porzucił działalność polityczną, skupiając się na pisaniu i wydawaniu czasopisma kulturalnego „The European”. Idee Mosleya pochodziły z programu Republiki Salo oraz Drieu la Rochelle. W pierwszej książce, którą wydał po drugiej wojnie światowej My Answer („Moja odpowiedź”, 1946) bronił polityki Brytyjskiej Unii Faszystowskiej, twierdząc także, że został niesłusznie internowany. Oprócz tego uważał, że gdyby Hitler podał się do dymisji lub został zamordowany w latach 1939 – 1940, zostałby uznany za wielkiego przywódcę. [1]
Chciał stworzyć nową, bardziej zasobną gospodarkę i nowego człowieka. Jednocześnie starał się dokonać syntezy klasycznej filozofii oraz chrześcijańskiej doktryny. Z klasycznej filozofii pobierał idee heroizmu i przywództwa, natomiast z chrześcijańskiej doktryny – koncepcję służby, poświęcenia dla sprawy i łączenia się jednostki w większą całościową strukturę. Bardzo krytycznie sir Oswald Mosley odnosił się do demokracji liberalnej. Uważał taką formę rządu jako zachęcające do bezczynności. Głównymi celami, które chciał osiągnąć jednocześnie było posiadanie silnej władzy wykonawczej, dzięki której mógłby podejmować trudne decyzje oraz środki, dzięki którym szybko zmieniłby władzę demokracji liberalnej.
Po raz pierwszy po drugiej wojnie światowej – w 1959 roku – Mosley na czele Ruchu Zjednoczenia przystąpił do wyborów parlamentarnych, uzyskując 8,1% głosów.
Na początku lat sześćdziesiątych zdobył dużą popularność, mając za sobą większe poparcie społeczeństwa niż kiedykolwiek po wojnie, a Ruch Zjednoczenia rozrósł się do około pięciu tysięcy członków.
Jednakże podczas kolejnych wyborów powszechnych w 1966 roku osiągnął wynik jeszcze gorszy niż w 1959 roku. Przez tą porażkę wyborczą wycofał się z polityki, choć Ruch Zjednoczenia w niektórych rejonach Wielkiej Brytanii działał jeszcze w latach siedemdziesiątych. Chociaż Mosley wycofał się z polityki nie utracił nadziei na powrót.
Kolejną, a jednocześnie jedną z najznaczniejszych grup neonazistowskich, była, założona w 1962 roku, organizacja – Ruch Narodowosocjalistyczny, z paramilitarną grupą Spearheat (Grot). Przywódcą Ruchu Narodowosocjalistycznego był A.K. Chesterton, który miał stosunkowo umiarkowane poglądy, czym przyczynił się do wybrania jego osoby na przewodniczącego Frontu Narodowego. FN powstał w 1967 roku poprzez połączenie Ligi Imperialnych Lojalistów z kilkoma ekstremistycznymi ugrupowaniami prawicowymi. W 1971 roku Chesterton został usunięty z polityki i szybko o nim zapomniano.[2]
W 1972 roku Front Narodowy liczył około 15 tysięcy członków. Najbardziej znanymi postulatami były repatriacje do brytyjskiej niebiałej populacji oraz sprzeciw wobec przyłączenia Wielkiej Brytanii do Wspólnoty Europejskiej. Front Narodowy, pod nowym przywództwem Johna Tyndalla, starał się ukryć swój neonazizm, obawiając się utraty poparcia społecznego.
Kolejnym ruchem Frontu było przystąpienie do wyborów parlamentarnych w 1974 roku. Do wyborów tych Front Narodowy przystępował z ogromną nadzieją. Powodem przystąpienia do wyborów były sukcesy w wyborach lokalnych w latach 1968 – 1973, kiedy to kandydaci partii zaczęli pokazywać, że potrafią zdobyć liczące się poparcie, a w wyborach parlamentarnych w okręgu West Bromwich zdobyli aż 16% głosów. Jednakże podczas wyborów powszechnych w 1974 roku uzyskali zaledwie 3,2% głosów. Taki wynik rozczarował partię, która była przekonana, że znajduje się o krok od sukcesu.
W latach 1976 – 1977 elektorat Frontu Narodowego znowu wzrósł, gdy pojawiła się obawa przed nową falą imigracji do Wielkiej Brytanii. Podczas wyborów do Rady wielkiego Londynu w 1977 roku na Front Narodowy głosowało 119 tysięcy osób. Przy tak dużym poparciu elektoratu nie zdobyli żadnych miejsc. Podczas kolejnych wyborów powszechnych w 1979 roku Front Narodowy, zachęcony dużą popularnością w latach 1976 – 1977, wystawił, po raz pierwszy 303 kandydatów, ale wybory te okazały się całkowitą klęską. Partia zdobyła przeciętnie 1,4% głosów. Tak skończyła się wielka nadzieja Frontu Narodowego na polityczna karierę.
W związku z przegranymi wyborami, na początku lat osiemdziesiątych, Front Narodowy przyjął inne idee. Korzystali z innych źródeł inspiracji niż do tej pory, między innymi odnosili się do strasseryzmu, który propagował radykalny zwrot ku klasie robotniczej oraz ku źródłom francuskiej Nowej Prawicy. Wg tych źródeł Nowa Prawica zalecała długofalową strategię kulturalną. [3]
Powstanie po 1981 roku Partii Socjaldemokratycznej kierownictwo Frontu Narodowego uznało za znak, że system partyjny kraju znalazł się na skraju załamania, co zmobilizowało ich do wystawienia sześciu kandydatów do wyborów powszechnych w 1983 roku. W czasie wyborów Front uzyskał jedynie 1,1% głosów. Sytuacja Frontu Narodowego w końcu lat osiemdziesiątych i w latach dziewięćdziesiątych pogarszała się. Podziały wewnątrzpartyjne spowodowały, że liczba członków wciąż spadała i partia niemal opuściła scenę wyborczą. W czasie, gdy Front Narodowy podupadał w latach osiemdziesiątych, zwiększyła się w Wielkiej Brytanii przemoc białych wobec innych ras, jak również antyfaszystów i homoseksualistów.[4]
Początki fali nazistowskich ataków sięgają już roku 1968, kiedy powstał Ruch Brytyjski, BM. Ruch ten zachęcał do atakowania społeczności etnicznych w nadziei, że to wywoła wojnę na tle rasowym.
Kolejną nazistowską partią była, założona na początku lat osiemdziesiątych przez Johna Tyndalla, Brytyjska Partia Narodowa, BNP (British National Party). Tyndall uważał, że Front Narodowy popełnił błąd rekrutując żądnych przemocy, wyobcowanych młodych ludzi oraz organizując prowokacyjne, masowe wiece. Gdy upadek Frontu Narodowego stawał się faktem do Brytyjskiej Partii Narodowej zaczęli przystępować byli członkowie Frontu. W ten sposób pojawił się problem, ponieważ Tyndall i inni przywódcy starali się dowieść, że to poważna partia, ale w tych zabiegach przeszkadzało im niewielkie skrzydłowej partii, opowiadające się za stosowaniem przemocy.
Podczas wyborów powszechnych w 1992 roku Brytyjska Partia Narodowa osiągnęła bardzo słaby wynik – zaledwie 3,6% głosów. Jednakże partia ta lepiej wypadała w wyborach lokalnych. Tendencję tą dobrze było widać podczas wyborów lokalnych we wrześniu 1993 roku, kiedy odnieśli niewielkie zwycięstwo nad laburzystami. Zwycięskim kandydatem partii był Derek Beackon, który uzyskał 34% głosów, jednakże stracił swój fotel już w 1994 roku. Z tego powodu Brytyjska Partia Narodowa nie zdołała już wystawić kandydata w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Sondaż, przeprowadzony w 1995 roku przez Brytyjski Instytut Badania Opinii Publicznej, wykazał, że 9% Brytyjczyków głosowałoby na ugrupowania podobne do partii Le Pena, a 17% ankietowanych poważnie zastanawiałaby się nad tym.[5] Jednocześnie, biorąc pod uwagę zamieszanie w Brytyjskiej Partii Narodowej, oraz coraz większe poparcie dla skrajnej prawicy, konserwatyści na krótszą metę nie muszą obawiać się wyborów powszechnych, natomiast na dłuższą metę zmiany w partii oraz nasilanie się napięć na tle rasowym może mieć poważne konsekwencje w polityce partyjnej. Dlatego warto zwrócić uwagę, że jakakolwiek partia nacjonalistyczna, pochodząca z rozłamu partii konserwatywnej, ma możliwość dobrego rozwoju.
Wyzwania społeczne i polityczne
Współczesny neofaszyzm w Wielkiej Brytanii, choć formalnie marginalizowany, zyskał na znaczeniu w kontekście rosnących napięć społecznych i politycznych. Wzrost populizmu, sprzeciw wobec imigracji oraz kryzys tożsamości narodowej związany z Brexitem, to tylko niektóre z czynników, które przyczyniły się do odrodzenia skrajnie prawicowych idei.
Wielka Brytania, podobnie jak wiele innych krajów europejskich, zmaga się z problemem rosnącej polaryzacji społecznej, co stwarza podatny grunt dla ruchów skrajnych, w tym neofaszystowskich. Ruchy te często odwołują się do retoryki obrony „narodowej tożsamości” i „tradycyjnych wartości”, co przyciąga wyborców niezadowolonych z polityki głównego nurtu oraz obawiających się zmian demograficznych i społecznych.
Neofaszyzm w Wielkiej Brytanii, choć nigdy nie zdobył masowego poparcia, stanowi istotne zjawisko polityczne i społeczne, które ewoluuje w odpowiedzi na zmieniające się realia kraju. Od czasów Oswalda Mosleya i Brytyjskiej Unii Faszystów, poprzez powojenne odrodzenie ruchów skrajnie prawicowych, aż po współczesne organizacje takie jak EDL i BNP, brytyjski neofaszyzm wciąż stanowi wyzwanie dla demokracji i spójności społecznej.
W miarę jak Wielka Brytania zmaga się z globalizacją, kryzysem imigracyjnym oraz wzrostem populizmu, neofaszystowskie ruchy mogą nadal odgrywać rolę na marginesie polityki, mobilizując osoby niezadowolone z kierunku, w którym podąża kraj. Choć ruchy te są często marginalizowane, ich zdolność do mobilizacji społecznej i retoryki oporu wobec zmian społecznych sprawia, że neofaszyzm pozostaje istotnym wyzwaniem dla współczesnego społeczeństwa brytyjskiego.
[1] http://www.republika.pl/stanwik/fasci.htmlbrytyjski z dnia 04.XI.2003
[2] R. Eatwell, Neofaszyzm w Wielkiej Brytanii. Faszyzm. Historia, Poznań1999, s. 411-412
[3] http://www.republika.pl/stanwik/fasci.htmlbrytyjski z dnia 04.XI.2003
[4] http://www.republika.pl/stanwik/fasci.htmlbrytyjski z dnia 04.XI.2003
[5] http://www.republika.pl/stanwik/fasci.htmlbrytyjski z dnia 04.XI.2003