Neofaszyzm we Włoszech

Wprowadzenie

Neofaszyzm, choć wyrosły z ideologii faszystowskiej Mussoliniego, zyskał nowe formy i środki wyrazu w powojennych Włoszech. Po upadku reżimu faszystowskiego i zakończeniu II wojny światowej, faszyzm, jako oficjalna doktryna polityczna, został zdelegalizowany, a jego zwolennicy byli represjonowani. Jednak mimo tych przeszkód, ideały faszystowskie nie zniknęły całkowicie z włoskiej polityki i społeczeństwa. W rzeczywistości, w latach powojennych pojawił się nowy ruch, który ożywił faszystowskie idee pod postacią neofaszyzmu. Ruch ten, choć różni się od oryginalnego faszyzmu w swojej formie, czerpie z wielu jego założeń ideologicznych, takich jak nacjonalizm, autorytaryzm i antykomunizm.

Neofaszyzm we Włoszech nie jest jednolitym ruchem, ale raczej zbiorem różnorodnych grup i partii politycznych, które podzielają pewne kluczowe założenia, ale różnią się co do taktyk i celów. W tym artykule przyjrzymy się historii, ideologii i wpływowi neofaszyzmu we Włoszech, badając jednocześnie, jak ten ruch ewoluował od końca II wojny światowej do dnia dzisiejszego.

Historia Neofaszyzmu we Włoszech

Znaczna liczba faszystów, którzy po wojnie chcieli zajmować się polityką postanowiła przyłączyć się do partii głównego nurtu. Większość przyłączyła się do Chrześcijańskiej Demokracji. Inni jednak związali się z dwiema nowymi partiami, które powstały w latach 1945 – 1946.

Pierwszą z nich była Partia Zwykłego Człowieka (Uomo Qualunge, UQ). Jej założycielem był Guglielmo Giannini. Logo partii przedstawiało małego człowieczka miażdżonego przez partie, biurokrację i siły okupacyjne. Na program partii składała się demagogiczna mieszanka populistycznych haseł, takich jak m.in. ochrona zwykłego podatnika przed zachłannym państwem. Dzięki swojemu programowi w 1946 roku Partia Zwykłego Człowieka zdobyła poparcie blisko dwudziestu procent głosów na południu kraju w Rzymie i Neapolu, gdzie występowała w koalicji z innymi partiami.

Kolejny problem pojawił się gdy część faszystowskich zwolenników Partii Zwykłego Człowieka zaczęła zwracać się ku nowej partii. Był to Włoski Ruch Społeczny (Movimento Sociale Italiano, MSI),który w wyborach w 1948 roku uzyskał dwa procent głosów na południu Włoch. Pomimo małego poparcia dla tej partii, włoski system wyborczy „sprawił”, że otrzymała ona sześć miejsc w Izbie Deputowanych i dzięki temu ciągle była obecna na scenie politycznej.

Jedną z najważniejszych postaci we Włoskim Ruchu Społecznym (MSI) był Giorgio Pini, absolwent uniwersytetu i dziennikarz z zawodu, który w Włoskiej Republice Społecznej zajmował stanowisko podsekretarza w ministerstwie spraw wewnętrznych. Symbolem partii była włoska trójkolorowa flaga w kształcie płomienia – Feniksa unoszącego się znad popiołów Mussoliniego. Skrót MSI także kojarzył się z Mussolinim. Podstawowym celem partii był antykomunizm i nacjonalizm. Program społeczny miał na celu dopuszczenie robotników do zarządzania i gotowości wprowadzenia własności państwowej. „Generalnie rzecz biorąc, program partii streszczało jej hasło: „Są trzy możliwości: Rosja, Stany Zjednoczone albo MSI”.[1]

„Pod innymi względami program MSI zrywał z przeszłością. Na przykład zakładał on wyłanianie prezydenta w wyborach powszechnych jako sposób na wzmocnienie władzy wykonawczej oraz częste używanie referendów dla badania opinii publicznej- trochę na podobieństwo nowej partii gaullistowskiej we Francji, do której MSI czasem czynił aluzje.”[2]

W niedługim czasie zawarto przymierze wyborcze z Partią Monarchistyczną, co spowodowało spory we Włoskim Ruchu Społecznym. W wyborach powszechnych w 1953 roku sojusz spełnił oczekiwania i dzięki niemu MSI uzyskał niemal sześć procent głosów. Dzięki czemu otrzymał 29 miejsc w izbie niższej i 18 w izbie wyższej. Do następnych wyborów w 1958 roku MSI musiał stanąć sam, ponieważ rozpadł się sojusz z monarchistami. Z tego względu otrzymał mniej głosów i miejsc w parlamencie. Pomimo, iż wybory okazały się wielką porażką wiele wskazywało na możliwość porozumienia z Chrześcijańską Demokracją.

Sama Chrześcijańska Demokracja z ledwością budowała stabilną centroprawicową koalicję parlamentarną bez MSI. Zaczęto spekulować nad porozumieniem z socjalistami, czemu sprzeciwiły się  koła w Watykanie oraz w Stanach Zjednoczonych. I dlatego w 1960 roku, taka sytuacja doprowadziła do wielkiego kryzysu politycznego. Prezydent zaproponował na stanowisko premiera Ferdinanda Tambroniego, członka DC. Nowy gabinet został zatwierdzony przez Izbę Deputowanych zaledwie przewagą siedmiu głosów. Jednocześnie z zatwierdzeniem nowego rządu kilku ministrów oświadczyło, że woli podać się do dymisji niż współpracować z rządem, który jest zależny od poparcia faszystów. Dlatego nowy premier wprowadził do rządu bardziej uległe osoby, a w krótkim czasie zezwolił MSI na zorganizowanie krajowego kongresu w Genui.Pomimo to Włoski Ruch Społeczny w dalszym ciągu z trudem zdobywała miejsca w parlamencie, od czasu do czasu przyciągała nowych członków.

W czasie pierwszych wielkich neofaszystowskich zamachów bombowych w 1969 roku MSI był maleńką siłą w parlamencie. Tracił głosy w pierwszych trzech wyborach parlamentarnych i było prawie pewne, że przed tą partią nie ma przyszłości. Ale w 1969 roku Michelini zmarł a na czele partii stanął Almirante. Oświadczył, że jego celem jest prowadzenie MSI w nowym kierunku.[3]

Almirante uważał, że antyfaszyści wygrali powojenną walkę na symbole i słowa. Dlatego starał się nakłonić aktywistów do porzucenia takich symboli, jak czarne koszule i pozdrowienia jedną ręką.  Aby ułagodzić zatwardziałych członków Włoskiego Ruchu Społecznego, partyjna propaganda często zawierała ukryte odnośniki do przeszłości, symbole, które mogli odszyfrować. Aby przyciągnąć do partii nowych członków, Almirante zaczął bardziej przyglądać się symbolice oraz tematom, które wykorzystywała lewica, oraz skupiał się na kulturze młodzieżowej, ekologii oraz sprawach kobiet. Jednocześnie zdawał sobie sprawę że większość członków partii ma poglądy raczej konserwatywne niż radykalne. Dlatego partia zaczęła używać symboli związanych z katolicyzmem, na przykład wizerunek Madonny.

Z tych samych powodów MSI nadal podkreślał wagę spraw drogich sercom katolików, spraw takich jak sprzeciw wobec aborcji i rozwodów. Tematy te z trudem godzono z próbami przedstawienia partii jako „nowoczesnej”. Strategia ta okazała się skuteczna i efekty były widoczne już w niedługim czasie, coraz większa ilość byłych chrześcijańskich demokratów występowała na wiecach MSI, a nawet na jego listach wyborczych. I chodź Almirante odnosił się krytycznie do sojuszu z monarchistami z lat pięćdziesiątych, w 1972 roku podpisał z nimi nowe porozumienie. Te porozumienie zaowocowało już podczas wyborów powszechnych w 1972 roku, gdy nowy sojusz pod nową nazwą Prawica Narodowa (Destra Nazionale), uzyskała 8,7% głosów, prawie dwa razy więcej niż w 1968 roku. Jednak sukces nie trwał długo, gdyż w wyborach powszechnych w latach 1976 i 1979 ten sukces został zaprzepaszczony, ale 1979 roku przedstawiciele tej partii, w wyborach bezpośrednich weszli do Parlamentu Europejskiego.[4]

Chrześcijańscy Demokraci wyczuwając niebezpieczeństwo postanowili oskarżyć Włoski Ruch Społeczny o powiązania z falą podkładania bomb i innych aktów terrorystycznych. Nawet niektórzy członkowie tej partii popierali ten zarzut, dzięki czemu nastąpił rozłam. W rezultacie w końcu lat siedemdziesiątych MSI znalazł się w największej izolacji, ale wciąż uważano go za ekstremistyczny, a nawet terrorystyczny.

Od czasu rozłamu we Włoskim Ruchu Społecznym pojawiła się możliwość włączenia partii do publicznej debaty nad zmianami konstytucyjnymi, gdy Almirante po raz pierwszy spotkał się z prezydentem. Jednocześnie zaczął się proces poddawania nowej ocenie faszystowskiej przyszłości.

W 1987 roku Almirante wskazał na upadek dawnych pewników i dowodził, że ludzie szukają innych dróg niż marksizm i liberalny kapitalizm. Poza tym twierdził, że takie zjawiska jak wzrost świadomości narodowej oraz lepsza współpraca robotników z dyrekcją fabryk są zapowiedzią zmian w procesie politycznym. Wcześniej Almirante ogłosił, że rezygnuje z przywództwa na MSI i to przemówienie było jego ostatnim poświęconym faszystowskim ideałom. Jego rezygnacja doprowadziła do walki pomiędzy: Gianfranco Fini a Rautim

Fini był protegowanym Almirantego. Jego zdaniem, aby MSI mogło osiągnąć status poważnej organizacji i osiągnąć znaczącą siłę parlamentarną, musi utrzymywać kontakty z innymi partiami. Oraz odrzucić radykalne elementy faszyzmu.

Natomiast Rauti odrzucał postępującą amerykanizację powodującą upadek europejskich wartości i podkreślał, że społeczeństwu bardziej niż pieniądze są potrzebne wartości duchowe. Równie znaczący wpływ na niego mieli włoscy uczniowie francuskiej Nowej Prawicy. Można się z tym spotkać między innymi w akceptacji nacjonalizmów Trzeciego Świata.

W rezultacie, podczas wyboru na przewodniczącego MSI, zwyciężył Fini przewagą głosów 727 przeciwko 608.

Tuż po zwycięstwie Fini złożył szereg politycznych i filozoficznych oświadczeń, w celu zadowolenia członków partii.  W oświadczeniach tych przyznawał, że faszyzm nie jest doktryną prawicową i domagał się większej kontroli robotników nad większymi przedsiębiorstwami. Jednakże pomiędzy frakcjami Rautiego i Finiego pozostały napięcia, wskutek czego powstał spór w kwestii imigrantów. Przed końcem lat osiemdziesiątych we Włoszech żyło niewielu imigrantów. Ponieważ zaczęło ich przybywać także we Francji, gdzie pojawił się wrogi wobec imigrantów Front Narodowy, Fini uznał, że grając na obawach przed migracją może przysporzyć partii zwolenników. W odpowiedzi Rauti stwierdził, że trzeba raczej rozwiązać problem ubóstwa Trzeciego Świata spowodowanego przez system kapitalistyczny. Choć postrzeganie imigrantów jako ofiar a nie zagrożenia nie znalazło większego oddźwięku wśród działaczy, a raczej obawy były skierowane do osoby Finiego, który chciał uczynić z MSI partię nie tyle faszystowską, co populistyczną. Obawy te odegrały ważną rolę w 1990 roku, kiedy Rauti pokonał Finiego w walce o przywództwo nad partią.[5]

Podział wewnątrz partii oraz coraz to nowsze informacje przypominające o jej działalności terrorystycznej a jednocześnie fakt, że faszyzmowi było daleko do rehabilitacji pozwalają zrozumieć, dlaczego MSI miała stosunkowo małe poparcie społeczne. W 1987 roku podczas wyborów powszechnych poparcie dla MSI spadło do 5,7% a w roku 1992poparcie to uległo jeszcze większemu spadkowi. Kampania wyborcza z 1992 roku odbywała się w czasie narastających problemów gospodarczych, wysokiego bezrobocia oraz ogromnego długu publicznego. Wzrastało również rozczarowanie Włochów partiami rządzącymi, które coraz powszechniej uważano za część niekompetentnej i skorumpowanej partiokracji. W celu zmniejszenia dokonywanych oszustw przeprowadzono referendum dotyczące ordynacji wyborczej. Dzięki nowej ordynacji, najwięcej korzyści uzyskały nowe partie. Jedną z najważniejszych partii była Liga Północna (Lega Nord), której przywódcą był Umberto Bossi. Jej program opowiadał się za gospodarką rynkową oraz opowiadała się wrogo przeciwko władzy scentralizowanej.

W 1993 roku MSI poprawił swoje wyniki w wielu wyborach lokalnych. Do jego największych sukcesów należało przejęcie rady miejskiej w Latinie, nowym faszystowskim mieście wybudowanym w latach trzydziestych i od 1948 roku rządzonym przez Chrześcijańską Demokrację. Natomiast w Rzymie coraz bliżej zwycięstwa był Fini, który w drugiej turze wyborów uzyskał 47% głosów. [6]

Tymczasem dzięki przyjęciu bardziej umiarkowanej linii politycznej Fini odzyskał od Rautiego przywództwo nad partią, a jednocześnie uzyskał poparcie niezależnego magnata przemysłowego i właściciela prywatnych stacji, Silvia Berlusconiego. W rezultacie Fini jako przywódca MSI często pojawiał się w mediach.

W styczniu 1994 roku Fini ogłosił zmianę nazwy partii z MSI na Sojusz Narodowy (Alleanza Nationale, w skrócie AN),W skład nowej partii weszli niektórzy byli członkowie Chrześcijańskiej Demokracji. Fini podkreślał ponadto, że Sojusz Narodowy jest ugrupowaniem prawicowym. Sojusz skupiał się na mniej radykalnej stronie programu MSI. Z tego programu przejął głównie pakiet reform instytucjonalnych, które partia propagowała już od jakiegoś czasu. W sprawach dotyczących gospodarki Fini obiecał, że aby utemperować wolny rynek zwiększy role państwa, a tym samym starannie ukrył swój antykapitalizm i korporacjonalizm. Natomiast w polityce społecznej odwoływał się do starych katolickich wartości, zapewniał między innymi, że będzie walczył z aborcją i bronił instytucji rodziny. Ważną rolę w jego programie odgrywała polityka zagraniczna. Sojusz Narodowy opowiadał się raczej za konfederacją niepodległych europejskich państw niż jednym państwem naprawdę federalnym. W wyborach AN uzyskał 13,5% głosów i 107 miejsc w Izbie Deputowanych, które w większości przypadły osobom wywodzącym się z MSI, co było największym sukcesem od początku istnienia partii. Tym samym w nowym rządzie znalazło się pięciu faszystowskich ministrów – po raz pierwszy od 1945 roku. [7]

W czerwcu 1994 roku AN udowodnił, że jest poważną partią zdobywając 11 miejsc w Parlamencie Europejskim, podczas gdy w 1989 roku MSI uzyskał tylko 4 miejsca. Tego samego roku w grudniu upadł rząd Berlusconiego i Włoski Ruch Społeczny znalazł się poza organami władzy. Miesiąc później podczas kongresu skupiono się głównie na przejęciu 200 tysięcy członków parti MSI z czego powstała nowa partia Sojusz Narodowy.

Historia neofaszyzmu we Włoszech sięga okresu bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, kiedy to ruch faszystowski został formalnie zakazany. Jednak wielu dawnych faszystów, w tym dawni zwolennicy Mussoliniego, przetrwało polityczne czystki i zaczęło organizować nowe grupy polityczne. Jednym z pierwszych takich ruchów był Włoski Ruch Społeczny (Movimento Sociale Italiano, MSI), założony w 1946 roku. MSI stało się główną platformą dla neofaszystów, oferując im możliwość udziału w legalnym życiu politycznym Włoch.

MSI, choć nigdy nie zdobyło masowego poparcia, było w stanie przyciągnąć znaczną część elektoratu, zwłaszcza wśród tych, którzy byli rozczarowani powojenną polityką Włoch i wzrastającym wpływem komunistów. Ruch ten opierał się na mieszance nacjonalizmu, nostalgii za rządami Mussoliniego oraz silnym sprzeciwie wobec komunizmu i lewicy. Jego liderzy starali się jednak dystansować od otwartej apoteozy faszyzmu, starając się stworzyć bardziej umiarkowany wizerunek. W tym sensie MSI był przykładem próby adaptacji faszystowskich idei do nowych, demokratycznych warunków powojennych Włoch.

MSI pozostawał siłą polityczną przez dekady, ale nigdy nie zyskał szerokiego poparcia, co zmusiło jego liderów do ewolucji i zmiany strategii. W latach 90. XX wieku, pod wpływem zmian politycznych we Włoszech, MSI przekształcił się w Narodowy Sojusz (Alleanza Nazionale), co stanowiło próbę zrzucenia piętna faszyzmu i stworzenia bardziej akceptowalnej, konserwatywnej partii politycznej.

Ideologia Neofaszyzmu

Neofaszyzm, choć inspirowany oryginalnym faszyzmem Mussoliniego, różni się od niego pod wieloma względami, szczególnie jeśli chodzi o taktykę polityczną i sposób wyrażania swoich idei. Jednak kilka kluczowych elementów ideologii neofaszystowskiej pozostaje niezmienionych.

Po pierwsze, nacjonalizm jest jednym z centralnych filarów neofaszyzmu. Neofaszyści postrzegają naród jako najważniejszą jednostkę polityczną, której interesy powinny być chronione za wszelką cenę. Neofaszystowski nacjonalizm jest zazwyczaj ekskluzywny, kładzie nacisk na ochronę „czystego” narodu przed obcymi wpływami, co często prowadzi do ksenofobii i rasizmu. We Włoszech nacjonalizm neofaszystowski objawia się w silnym sprzeciwie wobec imigracji oraz obronie tradycyjnych, katolickich wartości narodowych.

Drugim kluczowym elementem ideologii neofaszystowskiej jest antykomunizm. Podobnie jak w przypadku oryginalnego faszyzmu, neofaszyści widzą w komunizmie i marksizmie największe zagrożenie dla stabilności i suwerenności narodu. W okresie zimnej wojny ten antykomunizm był jednym z głównych czynników napędzających ruch neofaszystowski, gdyż wielu Włochów obawiało się rosnącego wpływu Włoskiej Partii Komunistycznej.

Kolejnym istotnym elementem neofaszyzmu jest autorytaryzm. Neofaszyści wciąż opowiadają się za silnym państwem, które może narzucić porządek społeczny i polityczny. Choć współczesne ruchy neofaszystowskie rzadziej otwarcie wzywają do dyktatury, to jednak promują ideę silnego przywództwa i ograniczenia praw obywatelskich, zwłaszcza w kontekście bezpieczeństwa narodowego.

Neofaszyzm we Włoszech ewoluował również pod wpływem zmian społecznych i politycznych, adaptując się do nowych warunków. Współcześnie neofaszystowskie ruchy często koncentrują się na kwestiach takich jak kryzys migracyjny, ekonomiczna marginalizacja regionów oraz kryzys tożsamości narodowej, co przyciąga zwłaszcza młodsze pokolenia wyborców.

Neofaszyzm a współczesna polityka Włoch

Chociaż MSI zostało zreformowane i ostatecznie rozwiązane, elementy neofaszystowskie nadal istnieją we włoskiej polityce, zarówno w formie marginalnych ugrupowań, jak i w bardziej mainstreamowych partiach. W XXI wieku partie i ruchy, które odwołują się do dziedzictwa faszyzmu, zyskały na znaczeniu w odpowiedzi na kryzysy ekonomiczne, społeczne i polityczne, które dotknęły Włochy.

Jednym z najbardziej wyrazistych przykładów współczesnego neofaszyzmu jest ruch CasaPound, założony w 2003 roku. CasaPound początkowo działał jako ruch społeczny, promujący idee nacjonalistyczne i faszystowskie w ramach kampanii na rzecz praw socjalnych, zwłaszcza praw do mieszkań. Z czasem jednak ruch ten rozwinął się w pełnoprawną partię polityczną, zyskując popularność wśród młodzieży oraz tych, którzy czuli się wykluczeni z głównego nurtu polityki. CasaPound odwołuje się bezpośrednio do ideologii faszyzmu, jednak promuje bardziej nowoczesny i pragmatyczny wizerunek, próbując przyciągnąć szeroką bazę zwolenników.

Oprócz CasaPound, wiele elementów neofaszystowskich można dostrzec w działaniach i retoryce innych ugrupowań prawicowych we Włoszech, takich jak Liga Północna (Lega Nord) czy Bracia Włoch (Fratelli d’Italia). Choć te partie nie identyfikują się otwarcie jako neofaszystowskie, to ich programy i retoryka często nawiązują do faszystowskiej przeszłości, zwłaszcza w kontekście nacjonalizmu, ksenofobii i sprzeciwu wobec imigracji.

Neofaszyzm a kryzys tożsamości narodowej

Jednym z kluczowych czynników napędzających odrodzenie neofaszyzmu we Włoszech jest kryzys tożsamości narodowej, który nasilił się w wyniku globalizacji, kryzysu migracyjnego oraz problemów ekonomicznych. Włochy, podobnie jak wiele innych krajów europejskich, stanęły w obliczu masowego napływu migrantów, co wywołało szeroko zakrojone obawy dotyczące zmiany demograficznej, bezpieczeństwa oraz przyszłości włoskiej kultury.

Neofaszyści wykorzystują te obawy, oferując prostą narrację o potrzebie obrony narodu przed obcymi wpływami. Przekonują, że napływ migrantów zagraża tradycyjnym wartościom i tożsamości narodowej Włoch, co jest szczególnie atrakcyjne dla osób, które czują się zagrożone przez zmiany społeczne i ekonomiczne. W ten sposób neofaszyzm odgrywa rolę w większej debacie o przyszłości europejskiej tożsamości, a Włochy są jednym z epicentrów tej dyskusji.

Neofaszyzm we Włoszech, choć różni się od swojego historycznego poprzednika, nadal odgrywa istotną rolę w polityce tego kraju. Choć ruch ten zyskał nowe formy wyrazu, to jego kluczowe założenia, takie jak nacjonalizm, autorytaryzm i antykomunizm, pozostają niezmienne. W obliczu współczesnych wyzwań, takich jak kryzys migracyjny i problemy ekonomiczne, neofaszyzm zyskał nowe życie, przyciągając zarówno młode pokolenie, jak i tych, którzy czują się wykluczeni z głównego nurtu polityki.

Warto jednak podkreślić, że choć neofaszyzm we Włoszech zyskuje na popularności w niektórych kręgach, to większość włoskiego społeczeństwa pozostaje zdecydowanie przeciwna tej ideologii, pamiętając o tragicznych konsekwencjach rządów Mussoliniego. Współczesne Włochy nadal zmagają się z dziedzictwem faszyzmu, a przyszłość neofaszystowskich ruchów pozostaje niepewna w kontekście rosnącej świadomości społecznej na temat niebezpieczeństw, jakie niosą ze sobą autorytarne ideologie.

[1] R. Eatwell, Neofaszyzm we Włoszech. Faszyzm. Historia, Poznań1999, s. 318

[2] R. Eatwell, Neofaszyzm we Włoszech. Faszyzm. Historia, Poznań1999, s. 318

[3] R. Eatwell, Neofaszyzm we Włoszech. Faszyzm. Historia, Poznań1999, s. 329-330

[4] http://haggard.w.interia.pl/faszyzm.htmlwłochy z dnia 07.V.2003

[5] R. Eatwell, Neofaszyzm we Włoszech. Faszyzm. Historia, Poznań1999, s. 334

[6] http://haggard.w.interia.pl/faszyzm.htmlwłochy z dnia 07.V.2003

[7] http://haggard.w.interia.pl/faszyzm.htmlwłochy z dnia 07.V.2003