W pierwszych latach PRL polityka przemysłowa skupiała się na odbudowie kraju po wojnie i budowie podstawowych przedsiębiorstw, które miały zaspokoić potrzeby kraju. Rządzący wówczas w Polsce komuniści chcieli polepszyć jakość życia Polaków oraz odbudować krajowy przemysł, który mógłby stać się konkurencyjny i eksportować swoje produkty za granicę. W tym celu w latach 1950-1960 wybudowano 540 nowych zakładów przemysłowych, co stanowiło 32% ogółu zbudowanych w PRL zakładów przemysłowych. Pierwsze lata PRL to zatem faza uprzemysłowienia Polski, podczas której rządzący wykorzystywali narodowe firmy, aby decydować o modelu biznesowym przedsiębiorstw. Głównie inwestowano w przemysł ciężki i wojskowy, co było uwarunkowane decyzjami politycznymi związanych z trwającą zimną wojną i wyścigiem zbrojeń.
Pomimo podejmowanych w latach 60. prób modernizacji polskiej gospodarki i jej reformowania w taki sposób, aby przynosiła realne zatrudnienie i sprzyjała rozwojowi kraju, nie przyniosły one oczekiwanych skutków. Nastąpił spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, a także realne płace stanęły w miejscu lub zaczęły spadać. Brakowało podstawowych dóbr codziennego użytku na rynku, ponieważ cały kraj skupiony był głównie na produkcji zbrojeniowej. System gospodarki centralnej przestawał przynosić żadne rozsądne efekty i konieczne było jego unowocześnienie lub otwarcie na rynki zagraniczne.[1]
W wyniku polityki przemysłowej PZPR w latach 1950-1988 rozwinął się w Polsce przestarzały technicznie przemysł ciężki, którego celem był głównie wzrost potencjału militarnego w kraju. Polska w tym czasie w wyścigu gospodarczym świata zwiększyła od połowy lat osiemdziesiątych swe opóźnienie o 10-15 lat. Pod względem osiągnięć przemysłu wyprzedziły nas nie tylko Włochy i Hiszpania, lecz także Portugalia, Grecja, Irlandia i Turcja.[2]
Okresem, w którym Edward Gierek sprawował w Polsce władzę I Sekretarza KC PZPR, jest dekada Gierka, trwająca od 1970 do 1980 roku. Dekadę tę pod względem ekonomicznym można podzielić na dwie prawie równe połowy. W pierwszej połowie, w wyniku wprowadzonych reform, szczególnie w przemyśle, gospodarka Polski charakteryzowała się dynamicznym rozwojem, co wynikało z tzw. strategii przyspieszonego rozwoju. W drugiej połowie nastąpił kryzys polityczno-ekonomiczny, który doprowadził do usunięcia Edwarda Gierka ze stanowiska.
W wyniku wydarzeń w gospodarce światowej, takich jak kryzysy naftowe, ówczesny rząd Polski oprócz rozwoju horyzontalnego polskiego przemysłu, zdecydował się na szczególną ochronę wybranych sektorów gospodarki, zwłaszcza tych, które były już bliskie upadku, oraz wzmocnienie ochrony konkurencyjności polskiego przemysłu na arenie międzynarodowej.
Polityka przemysłowa w dekadzie Gierka była typowo ofensywna i nastawiona na masowe zwiększenie zatrudnienia oraz rozwój przemysłu jako całości, co miało pozwolić na znaczący postęp kraju.[3]
W latach 1970-1975 przemysł w PRL rozwijał się lepiej, niż można było się spodziewać. Niestety od roku 1975 zauważalne stało się widmo porażki, związane nie tylko z brakiem reformy przemysłowej i planu industrializacji kraju, ale przede wszystkim z gospodarką nakazowo-rozdzielczo-socjalistyczną. Zakłady przemysłowe w tamtym okresie nie miały charakteru komercyjnego i były nastawione na wyrobienie tzw. planu, którego wyniki często były fałszowane. W rezultacie kadrę pracowniczą cechował niedostateczny poziom kwalifikacji, a wśród pracowników zauważalny był brak chęci do pracy.
Próby wyrobu zachodnich przedmiotów na przestarzałych maszynach doprowadziły do produkcji dóbr o zaniżonej jakości. W PRL wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe należały do państwa, co oznaczało brak konkurencji na rynku, a to z kolei prowadziło do braku rozwoju technologii i systemów produkcyjnych, co później przyniosło jeszcze większe problemy.
W latach 1970-1975 przemysł w PRL rozwijał się lepiej, niż można było się spodziewać. Niestety od roku 1975 zauważalne stało się widmo porażki, związane nie tylko z brakiem reformy przemysłowej i planu industrializacji kraju, ale przede wszystkim z gospodarką nakazowo-rozdzielczo-socjalistyczną. Zakłady przemysłowe w tamtym okresie nie miały charakteru komercyjnego i były nastawione na wyrobienie tzw. planu, którego wyniki często były fałszowane. W rezultacie kadrę pracowniczą cechował niedostateczny poziom kwalifikacji, a wśród pracowników zauważalny był brak chęci do pracy.
Próby wyrobu zachodnich przedmiotów na przestarzałych maszynach doprowadziły do produkcji dóbr o zaniżonej jakości. W PRL wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe należały do państwa, co oznaczało brak konkurencji na rynku, a to z kolei prowadziło do braku rozwoju technologii i systemów produkcyjnych, co później przyniosło jeszcze większe problemy.[4]
Lata 80. XX wieku, czyli ostatnia dekada PRL, nie była dobrym okresem dla polskiego przemysłu. W tym czasie panował kryzys gospodarczy, wywołany między innymi przez sięgające około 24 miliardów dolarów zadłużenie kraju. Mimo protestów ludności, rząd 1 lipca 1980 roku ogłosił podwyżkę cen żywności, co było spowodowane pętlą kredytową, zaciskającą się coraz bardziej. Kryzys osiągnął swoje maksimum w 1981 roku, kiedy to PRL stało się niewypłacalne i przestało spłacać swoje kredyty. Przemysł zaczął podupadać, ponieważ produkcja zmniejszyła się lub stawała się nieopłacalna, przez co państwo musiało dokładać do każdego wytworzonego produktu.
W latach 80. XX wieku, w wyniku zderzenia się z wyżej wymienionym ogromnym kryzysem, który wywiązał się w wyniku błędnych decyzji podjętych w latach 70. XX wieku, próbowano wprowadzić I i II etap reformy gospodarczej, a wraz z nimi nowy plan dla polskiej gospodarki. Pierwszy z planów odnosił się do dużych podwyżek cen, między innymi żywności, oraz wprowadzenia nowości do polityki przemysłowej, która polegała na odkupieniu części zysków przez eksporterów w celu importu potrzebnych do wytwarzania produktów surowców. II etap przyniósł w polityce przemysłowej pewne nowości w postaci uproszczenia i wprowadzał podwaliny pod gospodarkę rynkową, między innymi poprzez dwuetapową działalność bankową oraz zwiększoną swobodę przyznaną przedsiębiorstwom.[5]
Polityka przemysłowa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), rządzącej partii komunistycznej w Polsce, była skoncentrowana na industrializacji kraju i budowie socjalizmu, co prowadziło do wzrostu znaczenia sektora przemysłowego w gospodarce kraju.
Polityka przemysłowa PZPR opierała się na pięciu latkach, czyli planach gospodarczych obejmujących okres pięciu lat. W ramach tych planów przewidywano rozbudowę i modernizację przemysłu ciężkiego oraz wykorzystanie energii jądrowej do celów przemysłowych. Władze stawiały na zwiększenie produkcji przemysłowej, w szczególności w sektorach takich jak hutnictwo, górnictwo, przemysł chemiczny i petrochemiczny.
Polityka przemysłowa PZPR miała na celu przyspieszenie rozwoju gospodarczego, zwiększenie produkcji i poprawę warunków życia ludności. Jednocześnie, w ramach tej polityki, kontrola rządu nad gospodarką była bardzo silna, a prywatna inicjatywa i wolny rynek były ograniczone.
Niestety, polityka przemysłowa PZPR nie przyniosła oczekiwanych efektów. Chociaż sektor przemysłowy znacznie się rozbudował, to w wyniku niedostatecznej innowacyjności i efektywności, wiele przedsiębiorstw było mało wydajnych i opornych na zmiany. W konsekwencji, w latach 80. kraje zachodnie osiągnęły znaczącą przewagę w dziedzinie innowacji i technologii, a Polska stawała się zacofana w stosunku do innych krajów rozwijających się.
Polityka przemysłowa PZPR zakończyła się wraz z upadkiem komunizmu w Polsce w latach 90. XX wieku, co otworzyło drzwi dla prywatnej inicjatywy i wolnego rynku.
Przejście do gospodarki rynkowej musiało spowodować dramatyczny upadek produkcji przemysłowej, upadek przedsiębiorstw i masowe bezrobocie strukturalne.
[1] A. Miernik, Polityka przemysłowa i przemysł w Polsce w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i III RP, „Studia Ekonomiczne Prawne i Administracyjne” 2016, nr 4, s. 62
[2] TA. Jezierski, C. Leszczyński, s. 499.
[3] A. Miernik, Polityka przemysłowa i przemysł w Polsce w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i III RP, op. cit., s. 63
[4] Ibidem, s. 65
[5] Ibidem, s. 68